Door Leendert Acke

Ze duiken ten overvloede op in televisieprogramma’s, ze sieren de cover van menig tijdschrift, hun dagelijkse belevenissen halen soms zelfs de nationale pers. Kortom, Bekende Vlamingen zijn niet weg te denken uit de media. Op het eerste gezicht lijkt dat misschien vanzelfsprekend: mensen slaagden er namelijk altijd al in om bekend en beroemd te worden. Toch is een bekende Vlaming (zonder hoofdletter) daarom niet automatisch een Bekende Vlaming (met hoofdletter). Het begrip – en de al even gebruikelijke afkorting ‘BV’ – is namelijk een typisch verschijnsel van het Vlaamse medialandschap sinds de jaren 1990.

Een nieuw soort beroemdheid voor een nieuw soort televisie

Bekende Vlamingen kunnen niet los gezien worden van de drastische veranderingen in het televisielandschap vanaf 1989. De eerste commerciële zender in Vlaanderen, de Vlaamse Televisie Maatschappij of VTM, sloeg meteen aan bij de kijkers met haar blitse, stijlvolle en amusementsgerichte aanpak. Daarnaast trok de zender resoluut de kaart van de vedetten: bekende mensen kregen niet alleen een prominente plaats in praat-, quiz- en spelprogramma’s, ze gedroegen zich ook toegankelijk en familiair. Dat alles stond in schril contrast met de ernstige, vaak als belerend ervaren openbare Belgische Radio- en Televisieomroep (BRT). In de hoop fors dalende kijkcijfers tegen te gaan, zou ook BRT al gauw meer inzetten op dergelijke schermgezichten.

Om over die nieuwe, alomtegenwoordige beroemdheden te schrijven, gebruikte journalist Alain Grootaers het begrip ‘Bekende Vlaming’ of ‘BV’, naar eigen zeggen omdat het niet altijd duidelijk was waarom ze bekend waren. Andere omschrijvingen, zoals ‘zanger’ of ‘acteur’, schoten dus te kort. In Nederland bestond al zeker een decennium langer het gelijkaardige ‘Bekende Nederlander’ (‘BN’er’), wat zeker bijgedragen heeft tot de razendsnelle inburgering van het begrip.

De intrede van VTM en de reactie van BRT deden het aantal BV’s sterk toenemen, net als de frequentie waarmee ze in tv-programma’s opdoken. Zeker voor de commerciële zender was er sprake van een wederzijdse afhankelijkheid: BV’s en VTM hadden baat bij elkaars succes. Ook de zogenaamde ‘roddelbladen’, in het bijzonder Dag Allemaal (1984-…), waren bepalend voor de opkomst van de Bekende Vlaming. Ze speelden in op de geliefde tv-figuren en vergrootten op die manier hun bekendheid nog meer.

Toegankelijk of talentloos?

De situatie voor vedetten in Vlaanderen verschilde op een aantal cruciale punten van andere celebrity cultures. Om te beginnen was er de ontegensprekelijke rol van de televisie als drijvende kracht achter het ‘BV-schap’. Vlaamse film-, musical- of theateracteurs werden slechts zelden als BV’s beschouwd, tenzij ze een passage maakten op tv. In onder meer de Britse en Amerikaanse context was dat wel anders: daar slaagden die andere sectoren er beter in hun eigen beroemdheden voort te brengen, met minder of zelfs zonder hulp van het kleine scherm.

Ook de schijnbare toegankelijkheid en alomtegenwoordigheid van BV’s stond in contrast met de Angelsaksische context. Daar hing veel meer een waas van onbereikbaarheid en geheimzinnigheid rond celebrities. Hun fans moesten vaak reikhalzend uitkijken naar hun volgende verschijning in het openbaar of optreden op tv. In dat afgeschermde leven probeerden tabloids en paparazzi op hun beurt binnen te dringen. Dat die laatsten in het Vlaamse medialandschap nauwelijks een rol van betekenis speelden, zegt veel over de fundamenteel andere status van en omgang met beroemdheden.

Tot slot is er de vaststelling dat rond de ‘Bekende Vlaming’ ook een negatieve connotatie hangt. In de herkomst van de term zat al een zekere minachting (‘zij die bekend zijn omdat ze bekend zijn’), maar vanaf 2000 leek de neergang ervan pas echt ingezet. Kantelpunt was de Vlaamse versie van het realityprogramma Big Brother, voor het eerst uitgezonden in dat jaar. De deelnemers waren allemaal gewone, onbekende Vlamingen, maar enkelen werden al snel BV’s, inclusief de nodige media-aandacht. Door die ‘democratisering van het BV-schap’ leek het meer dan ooit alsof iedereen beroemd kon worden, ook wie zogenaamd niets kon en niets verwezenlijkt had. Bovendien ging de hype ook snel liggen en verdwenen de nieuwe BV’s weer van het toneel. Meer dan voorheen én meer dan een begrip als ‘celebrity’ werd het label ‘Bekende Vlaming’ voor sommigen een synoniem voor talentloosheid en kortstondig succes.

Typisch Vlaams?

Is de BV een typisch Vlaams verschijnsel? Het is in ieder geval niet uniek: zo is er naast de ‘Bekende Nederlander’ ook de ‘Wallon connu’. Tegelijk valt op dat veel andere landen, zoals opnieuw de Angelsaksische wereld, maar ook Duitsland bijvoorbeeld, veel algemenere begrippen gebruiken, in het genre ‘celebrity’ of ‘star’. Het meest opvallende is misschien wel dat er geen Belgisch equivalent is, ook al zijn er wel Belgen die op nationaal niveau bekend zijn.

Dat is niet toevallig: de opkomst van de BV viel namelijk samen met de federalisering van het land en toenemende Vlaamse identiteitsvorming. Zo koos VTM bewust voor ‘Vlaams’ in haar naam, in tegenstelling tot de ‘Belgische’ BRT. De zender gaf in programma’s als Tien om te zien resoluut een podium aan Vlaamse artiesten, zoals schlagerzangers, die BRT doorgaans links liet liggen. Tegelijk zapte de kijker door de komst van VTM minder snel weg naar de populaire Nederlandse televisie, waardoor het publiek meer in contact kwam met ‘eigen’ schermgezichten. Zowel door zijn naam als door zijn ontstaansgeschiedenis was de Bekende Vlaming dus een belangrijke bouwsteen voor een ‘typisch Vlaams’ medialandschap.

Meer lezen?

Deze blogtekst is gebaseerd op: L. Acke, ‘Bekende Vlaming’, Encyclopedie van de Vlaamse beweging, 2024. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/bekende-vlaming

O. Driessens, ‘Being a Celebrity in Times of Its Democratisation: A Case Study From the Flemish Region’. In: Celebrity Studies, 4, 2013, 249-253.

G. Van Gestel en G. De Meyer, Vedettedom. Beroemd in Vlaanderen, 2002.

B. Van Gorp, ‘It Takes Two to Tango: The Relationship Between the Press and Celebrities in Belgium’. In: Celebrity Studies, 5, 2014, 423-437.

Door George Bailey; vertaald door Jasper Snoeys

Recent wetenschapshistorisch onderzoek benadrukt dat de vooruitgang van wetenschappelijke kennis kan worden toegeschreven aan niet-westerse gebieden, maar ook dat de westerse wetenschap sterk afhankelijk was van de kennisproductie van niet-westerse actoren. Hoewel zulke ideeën intussen doorgedrongen zijn in academische kringen, heeft deze verschuiving zich nog niet vertaald naar de publieke sfeer. Een manier om dat wel te doen, is door middel van een meer accurate historische representatie in populaire media en, bijvoorbeeld, videogames zoals Sid Meier’s Civilization.

Wortels: Sid Meier’s Civilization en geschiedenis

Met een totaal van 40 miljoen verkochte exemplaren heeft de Civilization-serie het historisch bewustzijn van heel wat mensen beïnvloed. Het uitgangspunt van het spel is eenvoudig. Je neemt de leiding over van een leider van een beschaving door de geschiedenis heen (bv. Genghis Khan en de Mongolen) en ontwikkelt die door hun territorium uit te breiden, het land te ontginnen en tegenstanders uit te roeien, om zo ‘een beschaving op te bouwen die de tand des tijds zal doorstaan’.

Dat de Civilization-reeks invloed heeft op hoe mensen geschiedenis zien, wordt enkel nog versterkt door de in het spel ingebouwde ‘Civilopedia’. Die biedt historische context voor de beschavingen, gebouwen, wonderen en leiders in het spel. Maar welke gebouwen als wonderen worden gezien, of welke beschavingen het waard zijn om te worden gespeeld en wie die beschavingen vertegenwoordigt, dat zijn allemaal beslissingen die de ontwikkelaars van het spel al dan niet bewust hebben genomen op basis van de geschiedenis, en die vervolgens dat specifieke perspectief op de geschiedenis overbrengen op de spelers van het spel.

Stam: wetenschap op een westerse manier structureren

In Civilization wordt wetenschappelijke technologie binnen een beschaving ontwikkeld door middel van een technologieboom (technology tree). De technologiebomen in de Civilization-serie (met uitzondering van de originele editie) zijn onderverdeeld in historische tijdperken. De tijdperken in deze spellen zijn: oud (ancient), klassiek (classical), middeleeuws (medieval), renaissance (renaissance), industrieel (industrial), atomair (atomic), informatie (information) en toekomst (future), met enkele veranderingen tussen de edities.

De beslissing over de op te nemen historische tijdperken benadrukt een fundamenteel westers perspectief op de geschiedenis van de wetenschap. Neem bijvoorbeeld de renaissance en de industriële tijdperken. Dat zijn wetenschappelijke bewegingen die niet alleen geworteld zijn in Eurocentrische idealen over wat wetenschap betekende, maar ook gebaseerd zijn op Europese koloniale praktijken. Door industrialisatie voor te stellen als iets waarvoor de renaissance nodig was, wordt historisch bewijs over de industrialisatie van bepaalde gebieden, zoals de porseleinproductie die in China al eeuwen voor de renaissance gaande was, vergeten. Omgekeerd negeert zo’n voorstelling dat de onvermijdelijke uitkomst van de renaissance de industriële revolutie was, de ontginning van enorme natuurlijke rijkdommen uit gekoloniseerde gebieden die de industrialisatie in Europa voedde en financierde.

Takken en bladeren: het ordenen van technologie

De technologieboom heeft van nature takken. In de praktijk betekent dit dat voor het onderzoeken van bepaalde technologieën ook andere bestudeerd moeten worden. In de meeste gevallen is dat logisch: om computers te onderzoeken, is er namelijk kennis van elektriciteit nodig. Maar, door te stellen dat ‘Schrijven’ (Writing) een noodzakelijke wetenschappelijke vooruitgang is om ‘Drama en Poëzie’ (Drama and Poetry) mogelijk te maken (zoals het geval is in Civilization 5), wordt er stilzwijgend geïmpliceerd dat de mondelinge traditie van het delen van verhalen onverenigbaar is met het concept van wetenschappelijke vooruitgang, waardoor voorrang wordt gegeven aan verwesterde vormen van kennisproductie. Een ander voorbeeld is te vinden in de technologieboom van Civilization 6, waar ‘Astronavigatie’ (Celestial Navigation) wordt voorgesteld als een overbodige technologie, omdat er geen links zijn naar andere technologieën.

Ook de positie van technologie versterkt het beeld van de westerse geschiedschrijving van de wetenschap. Neem bijvoorbeeld buskruit, een technologie die in het videospel op het tijdperk van de renaissance op de technologie boom werd geplaatst, maar die al eeuwenlang door de Chinezen werd ontdekt en gebruikt voordat Westerse wetenschappers en militairen dat deden. Daarnaast komen wetenschappelijke concepten zoals astronomie, natuurkunde en scheikunde in het videospel aan bod op basis van het moment dat deze technologieën werden opgenomen in het westerse wetenschappelijke model, waarbij Zuid-Aziatische, Oost-Aziatische en Noord-Afrikaanse wetenschappelijke gemeenschappen, die delen van deze technologieën ruim voor hun westerse tegenhangers ontwikkelden, worden overgeslagen. Door bepaalde technologieën in bepaalde tijdperken en paden te plaatsen, kiezen de Civilization-spellen er expliciet voor om een westerse wetenschapsgeschiedenis te vertellen.

Nieuwe groei: een polycentrische wetenschapsgeschiedenis

Tot slot is zelfs de metafoor van de boom om wetenschappelijke vooruitgang weer te geven, gebaseerd op de structuur van westerse bomen. De banyanboom, een plant die in heel Azië voorkomt, staat erom bekend dat hij meerdere verschillende stammen heeft. Als de Civilization-serie deze polycentrische theorie zou integreren in de manier waarop technologieën worden gepresenteerd en met elkaar in verband worden gebracht, zouden ze een minder westers georiënteerde kijk op de geschiedenis van de wetenschap kunnen bieden. Bovendien zou een sterkere nadruk op de interacties met andere beschavingen dan een nauwkeuriger beeld geven van de wetenschapsgeschiedenis, waarbij ideeën en expertises van verschillende groepen allemaal een rol speelden in de ontwikkeling van wetenschappelijke kennis.

Kleine stappen zijn al wel gezet voor het ontwerpen van zulke videogames. In Civilization 6 wordt zo namelijk erkend dat de omgeving een belangrijke factor is in de geschiedenis van de wetenschap door middel van het Eureka-systeem, dat technologieën versnelde als aan een criterium werd voldaan (iemand die zich aan de kust vestigt, zal bijvoorbeeld makkelijker leren zeilen). Dit is het vermelden waard, omdat het niet alleen de geschiedenis in het algemeen beter weergeeft, maar Sid Meier’s Civilization ook veel interessanter en leuker maakt om te spelen. Een echte win-winsituatie.

Meer lezen?

Ganeri, Jonardon. ‘Well-Ordered Science and Indian Epistemic Cultures: Toward a Polycentered History of Science.’ Isis, vol. 104, no. 2, 2013, pp. 348–59. JSTOR, DOI: 10.1086/670953. Laatst geraadpleegd op 6 december 2023.

Chapman, Adam. ‘Is Sid Meier’s Civilization history?’, Rethinking History, Vol 17, no. 3, 2013, pp.312-332, DOI: 10.1080/13642529.2013.774719. Laatst geraadpleegd op 6 december 2023.

Poskett, James. Horizons: A Global History of Science, Viking, 2022

Gastblog door Alexander Hilkens

Begin dit jaar was heel Vlaanderen in de ban van het televisieprogramma ‘Het Verhaal van Vlaanderen’. In deze reeks keert Tom Waes terug in de tijd om enkele verhalen uit de geschiedenis van onze regio te vertellen. In de aflevering die de Tachtigjarige Oorlog behandelt, is er echter geen sprake van twee van de meest bekende figuren uit deze periode: de Aartshertogen Albrecht en Isabella. Dat er geen aandacht is voor de Aartshertogen in de publieke ruimte, is helemaal geen nieuw fenomeen. Al sinds het ontstaan van België was de periode van de Aartshertogen zeer omstreden en dit uitte zich dan ook in een zeer beperkte historische cultuur rondom hen.

De eerste ‘Belgische’ dynastie

In de vroege Belgische historische cultuur gebruikten de drie grote Belgische politieke fracties de figuren elk op hun eigen manier. Ten eerste waren er de katholieken, die de Aartshertogen vooral zagen als de leiders van de contrareformatie in België. Zij loofden dat de ze op een volkse manier omgingen met de contrareformatie, in tegenstelling tot de gruwel die men in die tijd op veel andere plaatsen in Europa zag. Ten tweede waren er de liberalen, die vooral keken naar de bloeiperiode die de Aartshertogen hadden voortgebracht en de kunstenaars die zij in die periode hadden gesponsord, zoals Rubens en Van Dyck. Deze namen gaven België een hoge culturele reputatie in de negentiende eeuw. Ten slotte was er ook de Belgische monarchie, die de Aartshertogen gebruikte om haar eigen bewind te legitimeren. Albrecht en Isabella bestuurden de Nederlanden namelijk als onafhankelijke heersers, maar toen ze kinderloos stierven ging dit gebied terug naar Spanje. De monarchie zag dit als een eerste poging tot een ‘Belgische’ dynastie en ging hun bewind voorstellen als een onvervulde belofte die zij wel konden waarmaken.

Vanaf de tweede helft kregen er meer en meer politici een probleem met de afbeelding van de Aartshertogen. De liberalen begonnen Albrecht en Isabella niet meer te zien als de drijfveer van een culturele bloeiperiode, maar eerder als symbolen van onverdraagzaamheid en tirannie. De socialisten vonden hun glamoureuze levensstijl dan weer een verspilling van rijkdom. Ten slotte werd ook de mythe van de eerste Belgische dynastie doorprikt, aangezien ze eerder werden bekeken als Spaanse marionetten dan als onafhankelijke heersers. Dit alles zorgt ervoor dat ze minder als een Belgisch symbool werden gezien, en ze dus minder werden afgebeeld dan voordien.

Op bezoek bij Rubens

De Aartshertogen waren tegelijkertijd belangrijke en problematische figuren in de Belgische geschiedenis, wat het moeilijk maakt om hen af te beelden. De meeste kunstenaars onthielden zich dus van monumenten en schilderijen die Albrecht en Isabella alleen voorstelden, aangezien daar snel kritiek op kon komen vanuit meerdere politieke hoeken. Wel konden ze perfect deel uit maken van een nationaal pantheon, aangezien de meeste historici en politici hen wel erkenden als belangrijke historische figuren. Zo zien we hen meerdere keren terugkeren naast andere belangrijke ‘Belgische’ historische personages. 

De meest beroemde negentiende-eeuwse voorstellingen vinden we zo terug in de Senaat, waar ze tussen keizer Karel en Keizerin Maria Theresia staan. Volgens enkele senatoren stonden ze hier niet omwille van hun bewind, maar vanwege de bescherming die zij boden aan de kunsten en de wetenschappen. Dit is dan ook de tweede manier waarop zij vaak worden voorgesteld. Er bestaan meerdere schilderijen van de Aartshertogen in het atelier van Rubens, op bezoek bij de drukkerij Plantijn of op bezoek bij Justus Lipsius. Deze voorstellingen hadden voordelen voor beide figuren. Deze schilderijen zetten meestal deze kunstenaars en wetenschappers centraal, terwijl de Aartshertogen er gewoon bij zitten en hen observeren. Zo werden de Aartshertogen dus eerder gebruikt als een middel van prestige en legitimatie voor deze figuren in plaats van als echt grote Belgische gezaghebbers.

Mee op bedevaart naar Scherpenheuvel

Waar de Belgische staat in de negentiende eeuw moeilijkheden had om de Aartshertogen af te beelden, was dat veel minder het geval in lokale historische cultuur. Dit was vooral het geval in één klein stadje in Vlaams-Brabant: Scherpenheuvel. De Aartshertogen hadden namelijk opdracht gegeven tot de bouw van de Basiliek van Scherpenheuvel, waardoor deze kale heuvel is uitgegroeid tot een volwaardig dorp. Albrecht en Isabella raakten daarom onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van het bedevaartsoord, maar toch staan ze ook daar niet zo centraal afgebeeld. Zo zijn er geen grote standbeelden of andere aanwijzingen die verwijzen naar de Aartshertogen. De meeste aandacht gaat namelijk uit naar het religieuze aspect en de verering van de Maria in Scherpenheuvel.

Ook hier worden Albrecht en Isabella dus niet alleenstaand afgebeeld, maar eerder als middel om het historische belang van deze plaats te benadrukken. Daarnaast zien we hen hier ook niet terugkomen in schilderijen, maar eerder in pelgrimsinsignes, prentbriefkaarten en andere souvenirs voor de bedevaarders om mee naar huis te nemen. Albrecht en Isabella staan dus nergens in de geschiedbeleving echt centraal, zelf niet bij hun eigen daden en acties.

Meer lezen?

Diagre, Denis. ‘Aartshertog Albrecht, modelheerser of engel des doods?’. In De grote mythen uit de geschiedenis van België, Vlaanderen en Wallonië, onder redactie van Anne Morelli, 107-17. EPO, Berchem, 1997.

Door Leendert Acke

In de aanloop naar de kroning van Charles III werd vaak de nadruk gelegd op hoe oud en onveranderlijk de hele ceremonie wel niet is. De cijfers spreken dan ook tot de verbeelding: al 900 jaar lang kroont en zalft de Aartsbisschop van Canterbury de vorst in Westminster Abbey, iets wat hij vandaag doet met onder meer een kroon uit 1661 en een 12^de-eeuwse lepel. Charles neemt plaats op een al even oude eikenhouten troon met daarin de haast mythisch klinkende Stone of Destiny. En dat alles terwijl andere Europese vorsten niet eens gekroond wórden, laat staan gezalfd. De hele plechtigheid lijkt rechtstreeks uit de middeleeuwen gekopieerd en geplakt in de eigen tijd, maar zo werd het niet altijd ingevuld.

Een hervormde traditie

Ondanks een aantal wijzigingen bleef de Engelse kroningsceremonie tussen de 10^de en 18^de eeuw opvallend gelijkaardig. Ze overleefde daarmee ingrijpende veranderingen zoals de Normandische verovering van Engeland in 1066 en de afscheiding van de Anglicaanse Kerk in 1534. Ook nadat de hele liturgie eind 17^de eeuw een resoluut protestantse invulling kreeg, had dat weinig gevolgen voor de inhoud van de middeleeuwse gebeden en rituelen zelf.

Halverwege de 18^de eeuw zag aartsbisschop Thomas Secker (1693-1768) ruimte voor verbetering: de kroning moest geen onveranderlijke traditie zijn, maar kon zich aanpassen aan de noden van de tijd. Zelf stelde hij zijn wijzigingen als puur stilistisch voor, zoals het inkorten van teksten en het weghalen van herhalingen, maar in realiteit ging het verder dan dat. Overblijfselen uit het katholieke geloof, zoals het belang van goede werken en miraculeuze goddelijke interventies, werden geschrapt. Bij de kroning van George III in 1761 waren Rooms-katholieken zelfs simpelweg niet toegelaten. Ook de daaropvolgende kroningen in de 19^de eeuw volgden die gereformeerde aanpak. Er lag minder nadruk op de koning(in) als plaatsvervanger van God op aarde en een deel van de regalia werd achterwege gelaten. Willem IV droeg zelfs gewoon zijn marine-uniform onder de kroningsmantel, in plaats het hele traditionele gewaad.

Verprutste kroningen

In diezelfde periode stonden veel Anglicaanse geestelijken net weigerachtig tegenover elke aanpassing aan de liturgie. Zij vonden de recentste kroningen maar een flauw afkooksel van wat de ceremonie ooit voorstelde, samengesteld door mensen die geen oog hadden voor de oorspronkelijke opeenvolging van rituelen. De kroning van Victoria in 1838 moest dan ook “the last of the botched coronations” zijn. Tegen het einde van de 19^de eeuw deden geestelijken en liturgische geleerden voorstellen tot herstel, soms met de bedoeling om elke aanpassing uit de voorgaande twee eeuwen terug te draaien.

Ook bij Victoria’s opvolger, Edward VII, was er onvrede, vooral dan over de formulering van de kroningseed. Die deed het katholicisme in niet mis te verstane woorden af als bijgeloof. De eed richtte zich daarmee niet enkel tegen katholieken in eigen land, maar ook tegen de grote katholieke populaties in sommige overzeese gebieden, en dan vooral in Ierland. Edward VII vond die passage te schofferend en sprak ze in 1902 zeer tegen zijn zin uit. Voor zijn opvolgers moest er een aangepaste versie komen, wat ondanks grote meningsverschillen ook gebeurde. In 1910 werd bepaald dat de eed voor de nieuwe koning George V nog steeds ontegensprekelijk het protestantisme zou verdedigen, maar dan zonder directe aanvallen tegen het katholieke geloof.

De volgende twee kroningen keerden nog duidelijker terug naar de situatie van voor de hervormingen:  gebeden, regalia en het zalvingsritueel werden nagenoeg volledig teruggebracht tot hun oorspronkelijke vorm. De meeste van Seckers aanpassingen moesten eraan geloven. De kroning van Elizabeth II in 1953 heeft, als eerste die op tv werd uitgezonden, een modern kantje, maar op liturgisch vlak was het in zekere zin de meest ‘middeleeuwse’ sinds de middeleeuwen. Het was het summum van een restauratie die sinds de late 19^de eeuw op til was geweest.

Triceratops in de zoo

Het herstel van de ‘oude’ kroningsceremonie was een gevolg van het afnemend belang van het protestantisme in het Verenigd Koninkrijk, maar ook van een nieuwe invulling van de Britse monarchie zelf. In de 18^de en 19^de eeuw was de kroning een ritueel waarin speelruimte mogelijk was naargelang de maatschappelijke, politieke of religieuze veranderingen. In loop van de 20^ste eeuw stelde de monarchie zich daarentegen veel meer voor als een baken van traditie en stabiliteit, dat de waan van de dag oversteeg. Een ceremonie die bevroren leek in de tijd, was daar het sluitstuk van. Het was een bewuste keuze om een anachronisme te zijn.

Die aanpak lijkt intussen alweer achterhaald. Voor de kroning van Charles III werd weliswaar gewezen op verschillende moderniseringen, maar velen vinden toch dat de plechtigheid out of touch blijft met de hedendaagse diverse en geseculariseerde samenleving. In The Guardian omschreef auteur Tom Holland het onlangs als: “visiting a zoo, and finding a Triceratops.” De toekomst zal moeten uitwijzen hoe het kroningsritueel, en bij uitbreiding het Britse koningschap, zich verder aanpast aan de tijdsgeest, zoals dat in het verleden ook geregeld gebeurde.

Meer lezen?

Nicholas Dixon, ‘The Evolution of the British Coronation Rite, 1764-1953’, Anna Kalinowska en Jonathan Spangler (eds.), Power and Ceremony in European History: Rituals, Practices and Representative Bodies since the Late Middle Ages, 2021, 49-66.

Norman Bonney, ‘The Evolution and Contemporary Relevance of the Accession and Coronation Oaths of the United Kingdom’, The British Journal of Politics and International Relations, 13 (2011), 603-618.

Door Brent Geerts

“Groeten wij ten slotte de talrijke trofeeën, tijdens de Arabische veldtocht veroverd door onze eerste kolonisten.” De gedrukte museumgids van het Koninklijk Museum van het Leger en van de Krijgsgeschiedenis in Brussel uit 1960 liegt er niet om. Een hele reeks in glazen kasten opgeborgen voorwerpen kruist het pad van de bezoeker. In de zaal ‘1831-1914’ mag die vooral zijn of haar oog niet onttrekken aan de ‘glorierijke relikwieën’ van voorbije veldslagen. Een hedendaagse bezoeker kan zich bijna een eeuw terug in de tijd wanen en nog steeds exact diezelfde museumopstelling aanschouwen. Of die zich daarna ook realiseert dat er weinig glorierijks achter de tentoongestelde objecten schuilt, is voer voor enige twijfel.  

Koloniaal erfgoed in een militair museum

In juli 1923 opende koning Albert I het Koninklijk Museum van het Leger in het Brusselse Jubelpark. Haar toenmalige missie schreef voor dat ze vooral “de hedendaagse nationale geschiedenis moest aanleren” en “de vaderlandsgezindheid van de menigte moest aanwakkeren”. Duidelijke getuige daarvan was de eerder genoemde zaal ‘1831-1914’, vandaag omgedoopt tot ‘de historische zaal’, die een chronologisch overzicht brengt van militaire campagnes vanaf het ontstaan van de Belgische natie. In de opstelling springen de talrijke Belgische vlaggen het meest in het oog: ze voorzien het geheel van een duidelijke nationale invalshoek.

Eén van die campagnes brengt ons naar een vaak vergeten episode uit de jaren 1890. In het Oosten van het huidige Congo vond een reeks veldslagen plaats die later als de ‘Arabische Campagne’ bekend zouden worden. Belgische officieren in dienst van Leopold II bestreden het socio-culturele en politieke overwicht van Arabo-Swahili handelaren in die regio. Die handelaren, onder wie Hamid bin Mohammed el Moerjebi (alias ‘Tippo Tip’), bouwden er sinds enkele decennia een handelsnetwerk in ivoor en tot slaaf gemaakte personen op. De strijd tegen de Arabo-Swahili werd gevoerd onder het mom van een humanitaire strijd tegen ‘de slavenhandelaars’. In de praktijk diende de strijd de oostelijke grens van Leopolds Onafhankelijke Congostaat te legitimeren.

Het militaire treffen resulteerde in het buitmaken van heel wat cultureel erfgoed, gaande van korans, vlaggen, kledij, sabels en degens tot de sandalen en halsketting van Tippo Tip himself. Een deel van dat erfgoed, in die tijd beschouwd als ‘oorlogstrofeeën’, kreeg een plaats in het latere Legermuseum in Brussel, zo’n 6500 kilometer verder. Die collectie springt misschien niet zo sterk in het oog bij een bezoek aan de historische zaal. Hoewel het Legermuseum niet automatisch met koloniaal erfgoed gelinkt wordt, bieden de drie vitrinekasten en bijhorende wandstukken een rijke inkijk in de werking van koloniale propaganda.

Niets te lezen is niets te leren?

Federale regelgeving rond erfgoedbescherming laat het niet toe om te raken aan de opstelling en de plaatsing van de objecten en vitrinekasten in de historische zaal. Mede daardoor blijft het nationale karakter ervan vandaag, terwijl het Belgisch-nationale bewustzijn volgens velen sterk wankelt of zelfs onbestaande is, bevroren in de tijd. De nationale invalshoek krijgt in de tentoonstelling van het Arabo-Swahili erfgoed echter nog een extra dimensie. De opstelling staat bol van koloniale stereotypen: medailles en afbeeldingen ter verering van de witte, mannelijke en heroïsche officier staan in schril contrast met de voorstelling van Congolezen als primitief, wild en meedogenloos. ‘De Arabier’ wordt als de inferieure krijger voorgesteld, niet opgewassen tegen het ‘moderne’ Europese wapenarsenaal.

Kleine kanttekening: de museumopstelling communiceert een niet-gegidste bezoeker op geen enkele manier, door middel van bordjes of plakkaten, over dit nationale en koloniale karakter. Hoe ijverig een bezoeker ook zoekt naar enige historische contextualisering, de zoektocht is grotendeels tevergeefs. In tijden waarin debatten over de rol van het koloniale verleden in de hedendaagse maatschappij een belangrijke rol spelen, is dat op zijn minst merkwaardig te noemen. Hoewel het museum de historische zaal op haar website als een ‘museum in een museum’ omschrijft (maar tegelijkertijd nog wel spreekt van ‘exotische souvenirs’ en een ‘glorierijke periode’), moet de bezoeker zelf uitzoeken hoe dat juist tot uiting komt.

De noodzaak van educatie  

Toch is de zoektocht niet helemaal tevergeefs. Het kleine beetje dat het museum wél vertelt, biedt aanknopingspunten om de tentoonstelling te doorgronden. Veel objecten zijn vergezeld van handgeschreven kaartjes. Woorden zoals ‘ontnomen’ of ‘veroverd’ op die kaartjes linken objecten met hun herkomst. Ze zeggen iets over hoe een object in het museum kwam, maar niet bijster veel over de bredere omstandigheden waarin. 

Historici zullen je steeds vertellen om bordjes en kaartjes in musea met een sterk kritische ingesteldheid te benaderen. Ze vormen dan ook maar een startpunt tot het stellen van verdere vragen aan een tentoonstelling: over wie vertelt de tentoonstelling (niet)? Wat kom je (niet) te weten als je de kaartjes leest? In welke context zijn die objecten eigenlijk ‘ontnomen’ of ‘veroverd’? Welk effect heeft de onderlinge plaatsing van objecten op de boodschap van de tentoonstelling? En waarom heeft iemand die boodschap ooit willen vertellen?

Dergelijke vragen kunnen een bezoeker, zij het een jonge leerling of een doorsnee volwassene, triggeren om een tentoonstelling kritisch te bevragen. Ze moeten echter wel gesteld worden, en daarvoor is educatie nodig. Een goed uitgewerkte rondleiding of een interactief didactisch product dat in dialoog treedt met de bestaande opstelling kunnen daartoe dienen. Ze kunnen ervoor zorgen dat een als verouderd beschouwde museumopstelling niet zomaar wordt afgezworen of voorbijgelopen. Want hoe stereotiep die ook mag zijn en hoe weinig ze op het eerste zicht vertelt, ze is een waardevol tijdsdocument dat inzicht geeft in de werking van koloniale beeldvorming. Je hebt echter wel educatie nodig om ze effectief sprekend te maken.

Meer lezen?

Devos, Wannes. ‘Patriottisme achter glas. De wedergeboorte van het Koninklijk Legermuseum’. In Pierre Lierneux en Natasja Peeters (eds.), De Groote Oorlog voorbij: België 1918-1928. Tielt-Winge: Lannoo, 2018, 213-219.    

Endter, Stephanie, Nora Landkammer, en Schneider, Karin (eds.). The Museum as a Site of Unlearning: Materials and Reflections on Museum Education at the Weltkulturen Museum. 2018, online op http://www.traces.polimi.it/2018/10/08/issue-06-the-museum-as-a-site-of-unlearning/

Wastiau, Boris. ‘The Legacy of Collecting: Colonial Collecting in the Belgian Congo and the Duty of Unveiling Provenance’. In James B. Gardner en Paula Hamilton (eds.), The Oxford Handbook of Public History. Oxford University Press, 2017, 460-478.

Door Vanessa Van Puyvelde

De relatie tussen Keizer Karel en zijn Gentenaars spreekt na bijna 500 jaar nog steeds tot de verbeelding. Ook in de tweede helft van de achttiende eeuw was dit niet anders. België vormde toen nog de Zuidelijke Nederlanden, en het perslandschap van die tijd kreeg vorm in samenwerking met ingeweken Franse journalisten. De meeste periodieken die destijds het licht zagen werden dan ook in het Frans opgesteld. Te Brussel kon de verlichte despoot Jozef II rekenen op de steun van Jean-Baptiste Lesbroussart, die in januari 1786 begon met de publicatie van zijn keizersgezinde Journal littéraire et politique des Pays-Bas Autrichiens. Ondanks dat het blad maar zes maanden verscheen, had het een stempel weten drukken op de geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden. Door zijn controversiële beleid had Jozef II aan populariteit moeten inboeten. Het was daarom dat Lesbroussart zich geroepen voelde om via zijn tijdschrift het beleid van Jozef II bij de bevolking ingang te doen vinden. Hoe beter dan door de herinnering aan Karel V, die in het midden van de winter dwars door Frankrijk reisde om de Gentenaren in hun opstand te bedwingen, op te roepen?

Aanloop naar de revolutie

In de late jaren 1780 had keizer Jozef II te kampen met weerstand tegen zijn moderniseringspolitiek. Volgens zijn bestuurlijke visie moesten de gewestelijke en feodale structuren van de Zuidelijke Nederlanden plaatsmaken voor een rationeel en gecentraliseerd staatsbestel. Deze hervormingscampagne bestond niet alleen uit administratieve vernieuwingen, maar was er onder meer ook op gericht de invloed van de katholieke kerk terug te dringen. Waar zijn voorgangster Maria Theresia rekening had gehouden met gewestelijke gevoeligheden, stelde Jozef zich autoritair en antiklerikaal op—een omstreden houding die op weinig steun van de bevolking kon rekenen.

Het Oostenrijks bewind bracht zo onder de Zuidelijke Nederlanders een proces van nationale bewustwording op gang. Er ontstond een paradoxale situatie waarbij geijverd werd voor het behoud van provinciale autonomie door een nationale geschiedenis in te roepen. Hoewel de afzonderlijke gewesten zwoeren bij hun soevereiniteit, groeide het beeld dat zij verbonden waren door een gezamenlijk volkskarakter. De vrijheidsliefde die als rode draad doorheen de proto-Belgische geschiedenis liep werd een belangrijke basis voor politieke contestatie. Deze spanningen zouden uiteindelijk uitmonden in de Brabantse Omwenteling van 1789-90. Tijdens deze revolutie kwam een conservatieve factie ter verdediging van de oude structuren en privileges. Tegelijkertijd boden democratische stemmen weerstand tegen Jozefs autoritaire regime in naam van de volkssoevereiniteit.

De spiegel van het verleden

Omwille van zijn beleid ontstond een beeld van Jozef II als een volksvreemde vorst. Waar het beeld van zijn moeder gekoesterd werd, werd Jozef afgeschilderd als een indringer die op despotische wijze de macht naar zich toetrok. In de Zuidelijke Nederlanden leefden en werkten uiteraard ook voorstanders van Jozef. Frans auteur en historicus Jean-Baptiste Lesbroussart was zo de uitgever van het Journal littéraire et politique des Pays-Bas Autrichiens, een weekblad dat het culturele leven en de politieke actualiteit van de Zuidelijke Nederlanden en daarbuiten in de kijker zette. Hoewel het verscheen voor het uitbarsten van de Brabantse Omwenteling, draagt het wel degelijk sporen van deze tumultueuze periode.

De verhulde propaganda in dit tijdschrift had als doel het publieke imago van Jozef II op te poetsen. Zo spiegelde Lesbroussart Jozef aan historische figuren uit de geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden, waaronder de zestiende-eeuwse vorst Karel V. Wanneer we onze aandacht naar de Nederlandse historische traditie verschuiven, ontdekken we voor Karel V en zijn zoon Filips II een herkenbaar beeld van goed en kwaad. Waar de in Gent geboren Karel in het collectieve geheugen kon worden ingeschreven als een ‘eigen’ en nationale vorst, werd Filips als rasechte Spanjaard afgeschilderd. Om te vermijden dat Jozef hetzelfde lot beschoren zou zijn, refereerde Lesbroussart meermaals aan de figuur van Karel V in de hoop dat diens aura op Jozef zou afstralen.

Eén episode in het leven van Karel V speelt een belangrijke rol in dit proces: de Gentse Opstand van 1539-1540. Lesbroussart baseert zich op wat Juan Ginés de Sepúlveda, de officiële historicus van Karel V, hierover schreef. Via een boekrecensie waarin Sepúlveda’s kroniek deels wordt vertaald, kan Lesbroussart zijn lezerspubliek bespelen. Zijn weergave van deze Gentse opstand vertoont immers sterke gelijkenissen met de toenmalige situatie in de Zuidelijke Nederlanden. Lesbroussart beschrijft hoe de stad Gent weigert belastingen te betalen aan landvoogdes Maria van Hongarije. Als antwoord hierop brengt Karel een leger samen waarmee hij de stad binnenvalt. Lesbroussart beschrijft hoe het er in Gent aan toegaat: “On ne [reconnaissait] plus dans la ville d’autre autorité que celle des conjurés […]. Quelques citoyens séditieux [avaient] proposé de porter une loi, pour établir une égalité parfaite dans les biens, et ils [avaient] trouvé de nombreux partisans dans la classe indigente du peuple. Cette proposition inattendue ouvrit les yeux aux citoyens [opulents] et les rendit plus circonspects dans leurs démarches. Bientôt la ville fut divisée en deux factions […]”.

Deze verwijzing naar de zestiende-eeuwse Gentse bevolking, die wordt verleid door een complot tussen twee tegengestelde ideologische facties, is ondubbelzinnig voor een achttiende-eeuws lezer. De verbeelding van Jozef als reïncarnatie van Karel V, die een revolutie in de kiem smoort, was duidelijk gericht op de delegitimering van het verzet tegen Jozefs vernieuwingen. De bespreking van de Gentse opstand en Karel V in Lesbroussarts tijdschrift kwam dus niet gewoon voort uit een historische belangstelling. Het verleden zou duidelijk toenmalige politieke standpunten ondersteunen.

Vanessa Van Puyvelde is een doctoraatsonderzoeker die deel uitmaakt van het FWO-project “Shaping ‘Belgian’ Literature before 1830”. Zij behaalde een masterdiploma in Gender en Diversiteit alsook in de Engelse en Franse taal- en letterkunde aan de Universiteit Gent. Haar huidige onderzoek legt zich toe op de rol van tijdschriften in processen van culturele en nationale identiteitsvorming in de Zuidelijke Nederlanden alsook de transferpatronen tussen deze periodieken en andere Europese literaturen.

Titelafbeelding: Fragment met vermelding van Lesbroussart uit het Journal littéraire et politique