Door Brent Geerts

“Groeten wij ten slotte de talrijke trofeeën, tijdens de Arabische veldtocht veroverd door onze eerste kolonisten.” De gedrukte museumgids van het Koninklijk Museum van het Leger en van de Krijgsgeschiedenis in Brussel uit 1960 liegt er niet om. Een hele reeks in glazen kasten opgeborgen voorwerpen kruist het pad van de bezoeker. In de zaal ‘1831-1914’ mag die vooral zijn of haar oog niet onttrekken aan de ‘glorierijke relikwieën’ van voorbije veldslagen. Een hedendaagse bezoeker kan zich bijna een eeuw terug in de tijd wanen en nog steeds exact diezelfde museumopstelling aanschouwen. Of die zich daarna ook realiseert dat er weinig glorierijks achter de tentoongestelde objecten schuilt, is voer voor enige twijfel.  

Koloniaal erfgoed in een militair museum

In juli 1923 opende koning Albert I het Koninklijk Museum van het Leger in het Brusselse Jubelpark. Haar toenmalige missie schreef voor dat ze vooral “de hedendaagse nationale geschiedenis moest aanleren” en “de vaderlandsgezindheid van de menigte moest aanwakkeren”. Duidelijke getuige daarvan was de eerder genoemde zaal ‘1831-1914’, vandaag omgedoopt tot ‘de historische zaal’, die een chronologisch overzicht brengt van militaire campagnes vanaf het ontstaan van de Belgische natie. In de opstelling springen de talrijke Belgische vlaggen het meest in het oog: ze voorzien het geheel van een duidelijke nationale invalshoek.

Eén van die campagnes brengt ons naar een vaak vergeten episode uit de jaren 1890. In het Oosten van het huidige Congo vond een reeks veldslagen plaats die later als de ‘Arabische Campagne’ bekend zouden worden. Belgische officieren in dienst van Leopold II bestreden het socio-culturele en politieke overwicht van Arabo-Swahili handelaren in die regio. Die handelaren, onder wie Hamid bin Mohammed el Moerjebi (alias ‘Tippo Tip’), bouwden er sinds enkele decennia een handelsnetwerk in ivoor en tot slaaf gemaakte personen op. De strijd tegen de Arabo-Swahili werd gevoerd onder het mom van een humanitaire strijd tegen ‘de slavenhandelaars’. In de praktijk diende de strijd de oostelijke grens van Leopolds Onafhankelijke Congostaat te legitimeren.

Het militaire treffen resulteerde in het buitmaken van heel wat cultureel erfgoed, gaande van korans, vlaggen, kledij, sabels en degens tot de sandalen en halsketting van Tippo Tip himself. Een deel van dat erfgoed, in die tijd beschouwd als ‘oorlogstrofeeën’, kreeg een plaats in het latere Legermuseum in Brussel, zo’n 6500 kilometer verder. Die collectie springt misschien niet zo sterk in het oog bij een bezoek aan de historische zaal. Hoewel het Legermuseum niet automatisch met koloniaal erfgoed gelinkt wordt, bieden de drie vitrinekasten en bijhorende wandstukken een rijke inkijk in de werking van koloniale propaganda.

Niets te lezen is niets te leren?

Federale regelgeving rond erfgoedbescherming laat het niet toe om te raken aan de opstelling en de plaatsing van de objecten en vitrinekasten in de historische zaal. Mede daardoor blijft het nationale karakter ervan vandaag, terwijl het Belgisch-nationale bewustzijn volgens velen sterk wankelt of zelfs onbestaande is, bevroren in de tijd. De nationale invalshoek krijgt in de tentoonstelling van het Arabo-Swahili erfgoed echter nog een extra dimensie. De opstelling staat bol van koloniale stereotypen: medailles en afbeeldingen ter verering van de witte, mannelijke en heroïsche officier staan in schril contrast met de voorstelling van Congolezen als primitief, wild en meedogenloos. ‘De Arabier’ wordt als de inferieure krijger voorgesteld, niet opgewassen tegen het ‘moderne’ Europese wapenarsenaal.

Kleine kanttekening: de museumopstelling communiceert een niet-gegidste bezoeker op geen enkele manier, door middel van bordjes of plakkaten, over dit nationale en koloniale karakter. Hoe ijverig een bezoeker ook zoekt naar enige historische contextualisering, de zoektocht is grotendeels tevergeefs. In tijden waarin debatten over de rol van het koloniale verleden in de hedendaagse maatschappij een belangrijke rol spelen, is dat op zijn minst merkwaardig te noemen. Hoewel het museum de historische zaal op haar website als een ‘museum in een museum’ omschrijft (maar tegelijkertijd nog wel spreekt van ‘exotische souvenirs’ en een ‘glorierijke periode’), moet de bezoeker zelf uitzoeken hoe dat juist tot uiting komt.

De noodzaak van educatie  

Toch is de zoektocht niet helemaal tevergeefs. Het kleine beetje dat het museum wél vertelt, biedt aanknopingspunten om de tentoonstelling te doorgronden. Veel objecten zijn vergezeld van handgeschreven kaartjes. Woorden zoals ‘ontnomen’ of ‘veroverd’ op die kaartjes linken objecten met hun herkomst. Ze zeggen iets over hoe een object in het museum kwam, maar niet bijster veel over de bredere omstandigheden waarin. 

Historici zullen je steeds vertellen om bordjes en kaartjes in musea met een sterk kritische ingesteldheid te benaderen. Ze vormen dan ook maar een startpunt tot het stellen van verdere vragen aan een tentoonstelling: over wie vertelt de tentoonstelling (niet)? Wat kom je (niet) te weten als je de kaartjes leest? In welke context zijn die objecten eigenlijk ‘ontnomen’ of ‘veroverd’? Welk effect heeft de onderlinge plaatsing van objecten op de boodschap van de tentoonstelling? En waarom heeft iemand die boodschap ooit willen vertellen?

Dergelijke vragen kunnen een bezoeker, zij het een jonge leerling of een doorsnee volwassene, triggeren om een tentoonstelling kritisch te bevragen. Ze moeten echter wel gesteld worden, en daarvoor is educatie nodig. Een goed uitgewerkte rondleiding of een interactief didactisch product dat in dialoog treedt met de bestaande opstelling kunnen daartoe dienen. Ze kunnen ervoor zorgen dat een als verouderd beschouwde museumopstelling niet zomaar wordt afgezworen of voorbijgelopen. Want hoe stereotiep die ook mag zijn en hoe weinig ze op het eerste zicht vertelt, ze is een waardevol tijdsdocument dat inzicht geeft in de werking van koloniale beeldvorming. Je hebt echter wel educatie nodig om ze effectief sprekend te maken.

Meer lezen?

Devos, Wannes. ‘Patriottisme achter glas. De wedergeboorte van het Koninklijk Legermuseum’. In Pierre Lierneux en Natasja Peeters (eds.), De Groote Oorlog voorbij: België 1918-1928. Tielt-Winge: Lannoo, 2018, 213-219.    

Endter, Stephanie, Nora Landkammer, en Schneider, Karin (eds.). The Museum as a Site of Unlearning: Materials and Reflections on Museum Education at the Weltkulturen Museum. 2018, online op http://www.traces.polimi.it/2018/10/08/issue-06-the-museum-as-a-site-of-unlearning/

Wastiau, Boris. ‘The Legacy of Collecting: Colonial Collecting in the Belgian Congo and the Duty of Unveiling Provenance’. In James B. Gardner en Paula Hamilton (eds.), The Oxford Handbook of Public History. Oxford University Press, 2017, 460-478.

Door Vanessa Van Puyvelde

De relatie tussen Keizer Karel en zijn Gentenaars spreekt na bijna 500 jaar nog steeds tot de verbeelding. Ook in de tweede helft van de achttiende eeuw was dit niet anders. België vormde toen nog de Zuidelijke Nederlanden, en het perslandschap van die tijd kreeg vorm in samenwerking met ingeweken Franse journalisten. De meeste periodieken die destijds het licht zagen werden dan ook in het Frans opgesteld. Te Brussel kon de verlichte despoot Jozef II rekenen op de steun van Jean-Baptiste Lesbroussart, die in januari 1786 begon met de publicatie van zijn keizersgezinde Journal littéraire et politique des Pays-Bas Autrichiens. Ondanks dat het blad maar zes maanden verscheen, had het een stempel weten drukken op de geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden. Door zijn controversiële beleid had Jozef II aan populariteit moeten inboeten. Het was daarom dat Lesbroussart zich geroepen voelde om via zijn tijdschrift het beleid van Jozef II bij de bevolking ingang te doen vinden. Hoe beter dan door de herinnering aan Karel V, die in het midden van de winter dwars door Frankrijk reisde om de Gentenaren in hun opstand te bedwingen, op te roepen?

Aanloop naar de revolutie

In de late jaren 1780 had keizer Jozef II te kampen met weerstand tegen zijn moderniseringspolitiek. Volgens zijn bestuurlijke visie moesten de gewestelijke en feodale structuren van de Zuidelijke Nederlanden plaatsmaken voor een rationeel en gecentraliseerd staatsbestel. Deze hervormingscampagne bestond niet alleen uit administratieve vernieuwingen, maar was er onder meer ook op gericht de invloed van de katholieke kerk terug te dringen. Waar zijn voorgangster Maria Theresia rekening had gehouden met gewestelijke gevoeligheden, stelde Jozef zich autoritair en antiklerikaal op—een omstreden houding die op weinig steun van de bevolking kon rekenen.

Het Oostenrijks bewind bracht zo onder de Zuidelijke Nederlanders een proces van nationale bewustwording op gang. Er ontstond een paradoxale situatie waarbij geijverd werd voor het behoud van provinciale autonomie door een nationale geschiedenis in te roepen. Hoewel de afzonderlijke gewesten zwoeren bij hun soevereiniteit, groeide het beeld dat zij verbonden waren door een gezamenlijk volkskarakter. De vrijheidsliefde die als rode draad doorheen de proto-Belgische geschiedenis liep werd een belangrijke basis voor politieke contestatie. Deze spanningen zouden uiteindelijk uitmonden in de Brabantse Omwenteling van 1789-90. Tijdens deze revolutie kwam een conservatieve factie ter verdediging van de oude structuren en privileges. Tegelijkertijd boden democratische stemmen weerstand tegen Jozefs autoritaire regime in naam van de volkssoevereiniteit.

De spiegel van het verleden

Omwille van zijn beleid ontstond een beeld van Jozef II als een volksvreemde vorst. Waar het beeld van zijn moeder gekoesterd werd, werd Jozef afgeschilderd als een indringer die op despotische wijze de macht naar zich toetrok. In de Zuidelijke Nederlanden leefden en werkten uiteraard ook voorstanders van Jozef. Frans auteur en historicus Jean-Baptiste Lesbroussart was zo de uitgever van het Journal littéraire et politique des Pays-Bas Autrichiens, een weekblad dat het culturele leven en de politieke actualiteit van de Zuidelijke Nederlanden en daarbuiten in de kijker zette. Hoewel het verscheen voor het uitbarsten van de Brabantse Omwenteling, draagt het wel degelijk sporen van deze tumultueuze periode.

De verhulde propaganda in dit tijdschrift had als doel het publieke imago van Jozef II op te poetsen. Zo spiegelde Lesbroussart Jozef aan historische figuren uit de geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden, waaronder de zestiende-eeuwse vorst Karel V. Wanneer we onze aandacht naar de Nederlandse historische traditie verschuiven, ontdekken we voor Karel V en zijn zoon Filips II een herkenbaar beeld van goed en kwaad. Waar de in Gent geboren Karel in het collectieve geheugen kon worden ingeschreven als een ‘eigen’ en nationale vorst, werd Filips als rasechte Spanjaard afgeschilderd. Om te vermijden dat Jozef hetzelfde lot beschoren zou zijn, refereerde Lesbroussart meermaals aan de figuur van Karel V in de hoop dat diens aura op Jozef zou afstralen.

Eén episode in het leven van Karel V speelt een belangrijke rol in dit proces: de Gentse Opstand van 1539-1540. Lesbroussart baseert zich op wat Juan Ginés de Sepúlveda, de officiële historicus van Karel V, hierover schreef. Via een boekrecensie waarin Sepúlveda’s kroniek deels wordt vertaald, kan Lesbroussart zijn lezerspubliek bespelen. Zijn weergave van deze Gentse opstand vertoont immers sterke gelijkenissen met de toenmalige situatie in de Zuidelijke Nederlanden. Lesbroussart beschrijft hoe de stad Gent weigert belastingen te betalen aan landvoogdes Maria van Hongarije. Als antwoord hierop brengt Karel een leger samen waarmee hij de stad binnenvalt. Lesbroussart beschrijft hoe het er in Gent aan toegaat: “On ne [reconnaissait] plus dans la ville d’autre autorité que celle des conjurés […]. Quelques citoyens séditieux [avaient] proposé de porter une loi, pour établir une égalité parfaite dans les biens, et ils [avaient] trouvé de nombreux partisans dans la classe indigente du peuple. Cette proposition inattendue ouvrit les yeux aux citoyens [opulents] et les rendit plus circonspects dans leurs démarches. Bientôt la ville fut divisée en deux factions […]”.

Deze verwijzing naar de zestiende-eeuwse Gentse bevolking, die wordt verleid door een complot tussen twee tegengestelde ideologische facties, is ondubbelzinnig voor een achttiende-eeuws lezer. De verbeelding van Jozef als reïncarnatie van Karel V, die een revolutie in de kiem smoort, was duidelijk gericht op de delegitimering van het verzet tegen Jozefs vernieuwingen. De bespreking van de Gentse opstand en Karel V in Lesbroussarts tijdschrift kwam dus niet gewoon voort uit een historische belangstelling. Het verleden zou duidelijk toenmalige politieke standpunten ondersteunen.

Vanessa Van Puyvelde is een doctoraatsonderzoeker die deel uitmaakt van het FWO-project “Shaping ‘Belgian’ Literature before 1830”. Zij behaalde een masterdiploma in Gender en Diversiteit alsook in de Engelse en Franse taal- en letterkunde aan de Universiteit Gent. Haar huidige onderzoek legt zich toe op de rol van tijdschriften in processen van culturele en nationale identiteitsvorming in de Zuidelijke Nederlanden alsook de transferpatronen tussen deze periodieken en andere Europese literaturen.

Titelafbeelding: Fragment met vermelding van Lesbroussart uit het Journal littéraire et politique

Gastblog door Lena Walschap.

De opwarming van de aarde is een van de grootste uitdagingen waar onze maatschappij vandaag de dag voor staat. Toch is het niet de eerste keer dat de mens met een veranderend klimaat te maken krijgt. Op verschillende momenten in de geschiedenis drukten weer en klimaat hun stempel op het gedrag van mensen en samenlevingen. Van landbouw- en economische crisissen tot migratiestromen, de uitbraak van ziektes en culturele denkbeelden; de invloed van weer en klimaat rijkt verder dan de meesten denken. Deze lijst zet enkele van de meest opvallende voorbeelden op een rijtje.

1 Hagel en heksenvervolgingen

We hebben een bijzonder grillige lente achter de rug. Van zomerweer in februari tot sneeuw in april. Heeft u al bedacht dat uw buurvrouw weleens een duivelse weerheks zou kunnen zijn die ervoor gezorgd heeft dat uw tomatenplant is kapotgevroren? Neen? In het verleden was dit idee nochtans niet ondenkbaar. Sommige boeren in de zestiende en zeventiende eeuw geloofden in weerhekserij als oorzaak van zogenoemd “onnatuurlijk weer”. De beschuldigingen kwamen voornamelijk nadat slecht weer tot hongersnood had geleid. Zeker hagel, die ogenschijnlijk uit het niets kan opkomen en grote schade aan gewassen kan veroorzaken, werd als heksenwerk beschouwd.

Aangezien het moeilijk te geloven was dat één persoon zo’n weersfenomenen teweeg kon brengen, ging men op zoek naar de fictieve collectieven. Het gevolg waren vaak grootschalige vervolgingen waarbij verdachte individuen gefolterd werden om informatie over zogenaamde handlangers te verkrijgen. Honderden mensen werden terechtgesteld en geëxecuteerd. Heksenvervolgingen zijn een veel ruimer cultureel fenomeen, maar dit voorbeeld toont toch hoe hagelstormen en andere onverwachte weersfenomenen meer gevolgen hadden dan alleen misoogsten.

2 Overvloedige regenval en de terugtrekking van het Mongoolse leger

In de vroege dertiende eeuw was een Mongools leger onder leiding van Dzjengis (Genghis) Khan volop in opmars. Onder zijn opvolger Batu viel ook Europa aan invallen ten prooi. Het Mongoolse leger veroverde een groot deel van Rusland en won initieel slagen in zowel Oostenrijk als Hongarije. Na voorbereidingen voor een langdurige bezetting in Hongarije trokken de Mongolen zich in 1242 echter plots zonder duidelijke reden terug. Er bestaan veel hypotheses voor, waaronder de invloed van het klimaat. Nattere en koelere omstandigheden maakten de graslanden in Hongarije in deze periode moerassig, wat de mobiliteit van het Mongoolse leger sterk verminderde en het moeilijk maakte om voldoende grasland voor de paarden te vinden. Bijgevolg moesten de troepen zich fel verspreiden en verkeerden de paarden in een minder goede gezondheid. Voor een paardenvolk was de Hongaarse regio door dit gebrek aan grasland bovendien weinig aanlokkelijk. Het is dus ten dele aan het regenachtige weer te danken dat West-Europa van Mongoolse invallen gespaard bleef.

3 Een verstoorde habitat en de Zwarte Dood

We hebben ondertussen al in alle seizoenen met het coronavirus te maken gehad. Daarbij werd regelmatig aangehaald dat het koude weer van de herfst en winter een uitdaging zou vormen, wanneer we met z’n allen in slecht verluchte binnenruimtes vertoeven, ons immuunsysteem verslechtert en virussen zich sneller verspreiden in droge lucht. Ook dalingen van de coronacijfers worden ten dele aan het warmere weer toegeschreven.

Ook tijdens de bekendste epidemie uit onze geschiedenis speelden weer en klimaat een rol: ze bepaalden in sterke mate de opkomst en verspreiding van de Zwarte Dood. De pestbacterie is afkomstig van de Centraal-Aziatische steppen, waar ze zich door vlooien onder gerbils (woestijnratten) verspreidde. In de vroege veertiende eeuw zorgden enkele koude droge zomers voor een plotse plantensterfte in de habitat van deze gerbils, waardoor ook de gerbilpopulatie een massale sterfte kende. Bijgevolg moesten de bijtgrage vlooien op zoek naar een nieuwe gastheer: de mens. Via de zijderoutes en het oprukkende Mongoolse leger dat hierboven al aan bod kwam, werd de pest tegen het midden van de veertiende eeuw ook tot in West-Europa verspreid. Hier bezweek naar schatting een derde van de bevolking aan de ziekte.

4 Weinig zon in de vergeten wijnregio’s

België staat bekend om zijn bier, maar wist u ook dat dit gebied in het verleden een belangrijke wijnregio was? In Leuven, vandaag bekend als bakermat van Stella Artois, waren de heuvels tot de late zestiende eeuw met wijngaarden bedekt. In de overwegend warme twaalfde eeuw werden deze hier aangeplant, net als in vele andere Europese gebieden. Bij een minder gunstig klimaat is het onderhouden van wijnranken in deze klimatologische grensgebieden echter niet vanzelfsprekend.

Tijdens de Kleine ijstijd, een periode tussen 1300 en 1850 die werd gekenmerkt door overwegend koelere temperaturen maar vooral ook door grilliger weer, was de wijnteelt dan ook een risicovolle bezigheid. De kans op misoogsten was groot, en door zure, slecht gerijpte druiven ging de kwaliteit van de wijn achteruit. Wanneer ook de economische omstandigheden verslechterden, was de teelt de risico’s niet langer waard. Enkele wijnvelden bleven bestaan tot in de achttiende eeuw, maar de gouden dagen van de Leuvense wijnproductie waren voorgoed voorbij. In de laatste jaren lijkt daar verandering in te komen. In en rond Leuven zijn enkele nieuwe wijngaarden aangeplant die hoop geven op een heropbloei van de sector.

5 Het kan ook omgekeerd: de kolonisatie van Amerika en de kleine ijstijd

Geografen noemen de huidige periode in de klimaatgeschiedenis het antropoceen, de eerste periode waarin de mens het klimaat significant veranderde. Maar is dit wel de eerste keer? Een interessante hypothese stelt dat een bekende historische gebeurtenis de weersgesteldheid in het verleden al eerder stuurde: de kolonisatie van het Amerikaanse continent zou bijgedragen kunnen hebben aan de koelere atmosfeer tijdens de kleine ijstijd. In de eeuw nadat Columbus voet aan wal zetten op het nieuwe continent veroorzaakte de Europese kolonisatie een grote sterfte bij de inheemse bevolking. Landbouwgrond werd bijgevolg verlaten, waarna de natuur er opnieuw verwilderde. De bossen die hierdoor opnieuw ontstonden, zorgden voor een scherpe daling van de CO₂-concentratie in de atmosfeer. Dit had het omgekeerde effect van de huidige broeikasgassen : het klimaat koelde af. De kolonisatie droeg dus mogelijk bij aan de koelere temperaturen tijdens dit deel van de kleine ijstijd.

Het klimaat en het weer waren nooit de enige, en vaak niet eens de meest belangrijke, oorzaken voor ontwikkelingen in het verleden. Toch wordt hun invloed te vaak onderschat. Ze zijn op de achtergrond van de geschiedenis aanwezig en hebben op veel momenten een doorslaggevend effect gehad op gebeurtenissen en processen. De bovenstaande voorbeelden bieden slechts een voorproefje van de interactie die tussen klimaat en samenleving bestond. Welke verraste u het meest? Kent u er nog meer? Laat het zeker weten in de reacties.

Meer lezen?

Behringer, Wolfgang. A Cultural History of Climate. Cambridge, UK ; Malden, MA: Polity, 2010.

Walschap, Lena. ‘In Vino Veritas. Klimatologische En Socio-Economische Verklaringen Voor de Neergang van de Leuvense Wijnteelt’. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 17, nr. 3 (2020): 37–73.

Koch, Alexander, Chris Brierley, Mark M. Maslin, en Simon L. Lewis. ‘Earth System Impacts of the European Arrival and Great Dying in the Americas after 1492’. Quaternary Science Reviews 207 (2019): 13–36.

Lena Walschap is als aspirant FWO verbonden aan de onderzoeksgroep Middeleeuwen van de KU Leuven. Ze doet onderzoek naar de interactie tussen klimaat en samenleving in de late middeleeuwen.

Titelafbeelding: een sneeuwballengevecht in Vlaanderen c. 1510. Bron: Walters Art Museum, inv. nr. W425, 12R.

De jeugd van tegenwoordig kent Nonkel Bob waarschijnlijk vooral van het liedje ‘Vrolijke vrienden’ uit het zangboekje bij het kampvuur. De oudere generaties, daarentegen, zijn opgegroeid met zijn televisieprogramma’s. Vanaf de verschijning van Nonkel Bob in de eerste jeugduitzending op de Belgische Nederlandstalige openbare omroep (Nationaal Instituut voor de Radio-omroep, NIR) in 1955 werd hij een vaste waarde binnen het ‘jeugduurtje’.

Bob Davidse en zijn co-presentatrices, vaak tantes genoemd, werden razend populair bij de Vlaamse jeugd. Kinderen zonden massaal brieven en tekeningen naar hun idolen. Tante Ria moest in een uitzending in 1963 zelfs vragen om alsjeblieft geen tekeningen en bloemen meer op te sturen. De toon van de brieven was vaak erg vertrouwelijk. Voor de jeugd van toen leek televisiekijken haast op een koffieklets bij de familie. De jeugdprogramma’s waarin Davidse verscheen waren echter niet belangeloos. Ze  hadden een belangrijk emancipatorisch doel: Het Vlaamse gemeenschapsgevoel versterken bij de jongste kijkers.

De Vlaamse tele-missie

Het NIR volgde vanaf zijn eerste televisie-uitzending in 1953 de ideologie van de Britse BBC: Educate the nation. De gemeenschap die het NIR moest onderwijzen hing, zo was het idee, nog onvoldoende samen. De Vlaamse televisiepioniers en medewerkers van het NIR, dat vanaf 1960 werd omgedoopt tot de Belgische Radio- en Televisieomroep (BRT), vonden het teweegbrengen van een gemeenschapsgevoel onder de Vlamingen een van hun belangrijkste taken. De uitzendingen van de nationale omroep moesten dus vooral de Vlaamse cultuur, waarden en geschiedenis aan de kijkers meegeven. De omroep kreeg de taak om te bedenken wat deze Vlaamse waarden dan wel waren.

Daarnaast beschouwden deze vroege televisiemedewerkers het verheffen van het Nederlands tot een cultuurtaal als een belangrijke plicht van de Vlaamse televisie. Het moest voor iedereen duidelijk zijn dat Nederlands niet minderwaardig was aan het Frans. In een tijd waarin actie werd gevoerd voor het ‘Algemeen Beschaafd Nederlands’ (ABN) dienden televisieprogramma’s Vlamingen dus taalbewuster te maken. In de uitzendingen voor volwassenen waren deze opvoedingselementen rijkelijk aanwezig. Zo keerden het Vlaamse platteland en de koppige Vlaamse boer vaak terug als idealen in fictieseries. Ook stond in een groot aantal programma’s het ABN centraal, zoals in het educatieve televisieprogramma Hier spreekt men Nederlands (1962-1973).

Voor de buis of in de klas?

Ook in de eerste Vlaamse kinderprogramma’s waren deze elementen aanwezig. Via de televisie kregen de jongste televisiekijkers een stevige portie (‘Vlaamse’) kennis en gemeenschapsgevoel mee van ‘hun nonkel’. De openbare omroep, of toch zeker Bob Davidse, nam kinderen erg serieus. In een lijst Losse ideeën over kindertelevisie uit zijn persoonlijk archief schreef Davidse talrijke bedenkingen die dit bevestigen: “Kinderen moeten ernstig genomen worden”, “de programma’s moeten geen vragen stellen, wel antwoorden geven” en “de televisie zou moeten blijven: ‘de ogenopenaar’ en voor kinderen zeker niet: ‘de verslaving’.”

Wanneer je deze eerste Vlaamse kinderprogramma’s vandaag bekijkt geloof je soms je oren en ogen niet. Nonkel Bob en zijn metgezellen spraken kinderen toe met een ontzettend keurige en complexe taal. Ze gebruikten woorden als ‘olijkerd’, ‘zeer prettig’ en ‘bevestigen’, om kinderen vertrouwd te maken met het ABN. Gasten in de uitzendingen spraken de kinderen ook eerder met ‘u’ dan met ‘gij’ aan. Daarnaast was de inhoud van fictietoneeltjes redelijk zwaar. Ze brachten vaak historische thema’s aan waarbij de acteurs woorden uit het Oudnederlands als ‘ende’ in de mond namen. Deze fictietoneeltjes gaven ook zogenaamd Vlaamse waarden mee. Zo was de conclusie van een van de uitzendingen dat een echte held zijn heldendaden dient te verzwijgen. Zulke boodschappen zochten aansluiting bij het stereotype van de stille en bescheiden Vlaming.

Verder was ook ‘Vlaamse’ geschiedenis een belangrijk onderdeel van de jeugduitzendingen. In kleine segmentjes speelden acteurs soms bijvoorbeeld historische gebeurtenissen en figuren na. Bij deze fragmentjes hoorde vaak een prijsvraag, opdat kinderen extra goed zouden opletten. Tussen de liedjes door maakten de kinderen van de jaren vijftig en zestig zo onder meer kennis met de radeloze hertog van Parma, belaagd door dappere ‘Vlaamse’ verzetsstrijders tijdens het Beleg van Antwerpen, en Pieter Bruegel die de symboliek van zijn eigen schilderij analyseert.

Door deze Vlaamse lessen, gebracht door iemand die kinderen als familie beschouwden, ontstond er bij de jeugd een soort gemeenschapsgevoel. Zij werden ‘Vrolijke Vlaamse vrienden’. De nostalgie naar Nonkel Bob, die bij veel oudere Vlamingen nog leeft, wijst op het succes van Bob Davidse en zijn programma’s. De ‘oom van Vlaanderen’ schreef niet voor niets bovenaan zijn lijst Losse ideeën over kindertelevisie : “De televisie is een sociaal ding!!!”

Giel Bosmans was in het academiejaar 2020-2021 masterstudent cultuurgeschiedenis. Hij schreef een masterproef over Bob Davidse.

Vandaag zijn er ongeveer 25 miljoen mensen die het Nederlands als moedertaal hebben. Dat getal valt in het niet bij de ongeveer 335 miljoen Engelstaligen en 285 miljoen Franstaligen. Vier eeuwen geleden was dat anders toen de Nederlandse Republiek haar invloed aan het uitbreiden was naar overzeese gebieden als Nieuw Amsterdam (het latere New York), Brazilië en Japan. Maar wat velen niet weten, is dat het Nederlands ook in Rusland voet aan de grond kreeg.

Bom Bor Dir Piter

Er zijn bewijzen dat de Russische tsaar Peter de Grote het Nederlands goed kende. Hij zou bijvoorbeeld geen tolk nodig hebben gehad bij zijn reizen in de Nederlandse Republiek. Tijdens zijn bezoek aan Holland in 1697-1698 signeerde hij verschillende documenten in het Nederlands. Die werden ondertekend met de woorden “Bom Bar Dir Piter” (bombardier Pieter), “Iv daheleix Kneh Piter Kamondor” (uw dagelijkse knecht Pieter Commandeur) en “Iv Dinar Piter” (uw dienaar Pieter). Tijdens de tweede reis van de tsaar naar Nederland in 1716-1717 nam zijn aandacht voor het Nederlands af. In die periode van geleidelijk economisch verval was de macht van de Republiek tanende. Steeds vaker ruilde Peter de Grote het Nederlands in voor het Duits om zijn mensen aan te spreken en plaatsen te benoemen.

Het Nederlands in Rusland 

Het Nederlands werd in het zeventiende-eeuwse Rusland vooral gebruikt onder buitenlandse handelaars om met elkaar te communiceren toen de Republiek een van de grootste maritieme handelsmachten ter wereld was. Het Nederlands was wereldwijd onder zeelieden een soort lingua franca. Nederlandse handelaren hadden met name een grote invloed in de Oostzee, waar ze onder andere handel dreven met Russische partners.

Naast buitenlandse koopmannen gebruikten de Russen zelf ook het Nederlands om contact te leggen met andere Europese handelaren. Hierdoor heeft de Nederlandse taal vooral sporen nagelaten in de woordenschat over handel. De Nederlandse woorden die vandaag de dag nog altijd aanwezig zijn in het Russisch hebben bijna altijd betrekking op zeemanschap. Enkele woorden zijn; akhtershteven’ (achtersteven), botsman (bootsman), brandspoyt (brandspuit), dyuym (duim), garpun (harpoen), yakhta (jacht), kayu’ta (kajuit), braloko (loods), lyuk (luik), rul’ (roer), rupor (roeper, megafoon), shkiper (schipper), shlang (sleng) en shlyupka (sloep).

Niet iedereen was te spreken over het gebruik van het Nederlands in Rusland. Zo uitten de Engelsen, die politieke rivalen van de Nederlanders waren in de achttiende eeuw, grote kritiek op het gebruik van het Nederlands bij handelaars in Rusland. Zij waren van mening dat het Engels de standaardtaal van het maritieme leven moest worden. Van haar kant meende de Russische prinses en Verlichtingsdenker Ekaterina Dasjkova, die Peter de Grote bekritiseerde, dat de Nederlandse invloed nefast was voor de Russische taal. Door de introductie van Nederlandse woorden zou het Russisch zijn ‘authenticiteit’ zijn verloren. Toen zij haar kritiek uitte, was Peter de Grote al gestorven en had het Nederlands plaatsgemaakt voor een grotere invloed van het Duits en later ook het Frans in Rusland.

Nederduits?

Het belang van het Nederlands in tsaristisch Rusland moet niet overdreven worden. Het aantal geïntroduceerde Nederlandse woorden in de Russische taal was minimaal. Slechts een aantal gegoede handelaren uit het zeventiende-eeuwse Rusland beheersten het Nederlands volledig.  Daarnaast maakte men niet altijd een onderscheid tussen het Nederlands, het Nederduits en het Duits, drie sterk verwante talen. Het is dus vandaag vaak moeilijk om te reconstrueren welk van deze drie talen werd gesproken.

Veder luisteren?

Het verhaal over het Nederlands in Rusland is één van de verhalen die uitgebreid aan bod komt in deze podcast van het Centrum van Russische Studies die tot stand kwam in samenwerking met Rusland-experts Emmanuel Waegemans en Wim Coudenys. De podcast gaat over de relatie tussen België en Rusland door de eeuwen heen.

Meer lezen.

E. Waegemans, De taal van Peter de Grote: Russisch-Nederlandse contacten en contrasten (Leuven 2006).

Joël Lammeretz is in het academiejaar 2020-2021 masterstudent geschiedenis. Hij werkte mee aan een podcast over de historische relatie tussen België en Rusland tijdens zijn stage in het Centrum van Russische Studies.

Titelafbeelding: Abraham Storck, ‘Het met medewerking van tsaar Peter de Grote in januari 1698 voltooide fregat Pieter en Paul op het IJ’, 1698 (Historisch Museum Amsterdam).

Tijdens de bevrijdingsfeesten in 1945 werden collaborateurs publiekelijk uitgejouwd en bestraft. Daaronder bevonden zich ook vrouwen die een verhouding hadden gehad met Duitse soldaten. Zij werden vernederd, kaalgeschoren en volgeklad met hakenkruisen. Deze beelden van afgeschoren haren en ontblote lichamen werden dominant in onze herinnering aan vrouwen die met de vijand hadden geheuld. Terwijl veel mannen veroordeeld werden voor collaboratie op politiek en militair vlak, leek de fout van de vrouwen voornamelijk te liggen bij wat men ‘intieme’ of ‘sentimentele’ collaboratie noemt. Maar klopt deze beeldvorming?

“Moffenmeiden”

Tijdens de Tweede Wereldoorlog ontstonden er soms vriendschappen en relaties tussen Duitse soldaten en Belgische vrouwen. Van deze laatste groep volgden enkelingen hun liefde naar Duitsland, om daar bijvoorbeeld voor het Duitse Rode Kruis te gaan werken. Er was dus effectief een groep vrouwen die aan sentimentele collaboratie deed. In Nederland ontstond zelfs de term “moffenhoer” of “moffenmeid” om hen aan te duiden.

Toch is enige nuance vereist: kunnen we hier wel echt van collaboratie spreken? Onderzoek toont aan dat vrouwen niet per se relaties aanknoopten met soldaten uit politieke overtuigingen, maar omdat er aantrekkingskracht en verliefdheid in het spel was. Vaak werden vrouwen na de oorlog ook onterecht beschuldigd van affaires met Duitsers door mensen die hen in een slecht daglicht wilden stellen. Daarnaast kwamen roddels snel op gang: sommige vrouwen werden al aangeklaagd omdat ze gesprekken hadden gevoerd met soldaten of iets van hen hadden aangenomen. Niet alle vrouwen die kaalgeschoren werden, hadden dus echt een verhouding gehad met een Duitser. De aandacht voor deze “moffenmeiden” zorgde ervoor dat andere vrouwen, die effectief de nazistische ideologie hadden gesteund en actief hadden gecollaboreerd, in de schaduw terechtkwamen.

De paradox van extreemrechtse vrouwenbewegingen

Er waren ook vrouwen die bewust het publieke forum betraden en hun sympathieën voor het nationaalsocialisme uitten. Verschillende extreemrechtse vrouwenbewegingen collaboreerden openlijk met de Duitsers, zoals het Vlaams Nationaal Vrouwenverbond (VNVV) en de Vrouwenwerken van de Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap (DeVlag). De actieve rol die deze vrouwen speelden is minder bijgebleven, omdat de boodschappen die ze verspreidden nogal paradoxaal waren.

Centraal in de nationaalsocialistische ideologie van de nazi’s stond immers de opvatting dat de vrouw thuishoorde aan de haard en dat haar taken bestonden uit het baren en opvoeden van kinderen. Vrouwen moesten zorgen voor de uitbreiding van het Arische ras. Tegelijkertijd werden zij gestimuleerd om zich aan te sluiten bij politieke partijen door de leidsters van extreemrechtse bewegingen zoals het VNVV. Die vrouwen betraden dus het publieke forum, om te verkondigen dat de plaats van de vrouw aan de haard was.

Vrouw, auteur, collaborateur

18% van het totaal aantal veroordeelden voor collaboratie in België was vrouw. Een groot deel van deze veroordelingen was voor verklikking, waardoor het beeld van de vrouw als verraadster opkwam. Daarnaast werd een aantal vrouwen veroordeeld voor hun actief politiek en cultureel engagement. Zo werd Blanka Gyselen, een toen bekend en gerenommeerd schrijfster, bestraft met 20 jaar ‘buitengewone hechtenis’ voor haar culturele activiteiten. Tijdens de oorlog had zij meegewerkt aan tijdschriften van collaborerende organisaties, zoals Volk en Staat en Balming, waarin zij de ‘vrouwenrubrieken’ had verzorgd. Daarnaast was ze lid van de SS en schreef ze Vlaams-nationalistische strijdliederen.

Zelf beweerde Blanka Gyselen bij haar veroordeling dat ze was misleid door de “schone leuzen en beloften” van het nationaalsocialisme en dat ze bij haar rondreizen in Duitsland enkel de modelzijde van het regime te zien had gekregen. Naast haar gevangenisstraf moest ze een boete van 5.000 frank betalen aan de overheid, werd haar huis in beslag genomen, verloor ze haar burgerrechten en mocht ze haar nieuwe vriend – die in een andere gevangenis zat – niet bezoeken. Uiteindelijk werd Blanka door gezondheidsredenen in 1949 in voorlopige vrijheid gesteld. Ze leefde enkele jaren een teruggetrokken bestaan, maar werd stilaan terug geïntegreerd in het literaire milieu en kon weer publiceren. Haar label als “verbrande dichteres” is ze echter nooit echt kwijtgeraakt.

Vrouwen als Blanka Gyselen tonen aan dat de rol van vrouwen in de collaboratie veel aanzienlijker en complexer was dan velen denken. De dominante voorstelling van vrouwen als ‘intieme’ collaborateurs die met de vijand sliepen, is onvolledig en beperkt. In de herinnering aan de collaboratie heeft de repressie door het volk zelf, de ‘straatrepressie’, de overhand genomen. De choquerende beelden van vernederde en kaalgeschoren vrouwen zijn blijven hangen, terwijl de verhalen van vrouwen die ‘volgens het boekje’ veroordeeld zijn, in de vergetelheid zijn beland.

Meer lezen?

De Metsenaere, Machteld en Bollen, Sophie. “Schandelijke liefde. Sentimentele collaboratie en haar bestraffing in België na de Tweede Wereldoorlog”. Tijdschrift over de geschiedenis van de Vlaamse Beweging, nr. 3 (2007): 228-259.

Roeges, Mathieu. “Vrouwen in de collaboratie”, Belgium WWII, https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/artikels/vrouwen-in-de-collaboratie.html

Van Loon, Caroline. “De geschorene en de scheerster. De vrouw in de straatrepressie na de Tweede Wereldoorlog”. Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, nr. 19 (2008): 45‑78.

Hannah Smets is in het academiejaar 2020-2021 masterstudent cultuurgeschiedenis. Ze schrijft een masterproef over steun en solidariteit tussen Vlaamse schrijfsters in de twintigste eeuw.

Gastblog door Marnix Beyen bij het verschijnen van De Lage Landen. Een geschiedenis voor vandaag.

Op 29 mei 1940, daags na de capitulatie van het Belgische leger, verhuisde het slechts tien dagen eerder in Den Haag gevestigde Duitse militaire bestuur over België en Nederland naar Brussel. Nederland zelf kreeg een burgerlijk bestuur in de plaats onder leiding van de Oostenrijkse nazi Arthur Seyss-Inquart. In een terugblik op zijn tiendaagse bestuursperiode in Den Haag schreef de militaire bevelhebber Alexander von Falkenhausen dat hij er zorg voor had gedragen “het werk in Nederland op de vrijwillige medewerking van de Hollandse overheden te laten berusten”. En, zo voegde hij eraan toe, “het succes was verrassend groot”. De staatssecretarissen werkten als “een voorlopige en door ons niet erkende regering gewillig en loyaal mee. Een ingrijpen van onze kant was niet nodig; in enkele gevallen volstond een lichte druk”.

Politiek versus bestuur

Tegenstand van de parlementaire elites moest de conservatieve Pruisische aristocraat sowieso niet verwachten, want de Staten-Generaal (het Nederlandse parlement) hadden hun activiteiten meteen na de Duitse inval stopgezet. Dat was anders in België. Al een dag na de installatie van het militaire bestuur in Brussel stemde een groot aantal Belgische parlementairen tijdens een inderhaast geïmproviseerde bijeenkomst in het Franse Limoges tegen de beslissing van de Belgische koning Leopold III om te berusten in de Duitse overwinning. Daarmee legden zij de basis voor de Koningskwestie, die ook na de Tweede Wereldoorlog de politieke spanningen hoog zou doen oplopen en België zelfs even op de rand van de burgeroorlog zou brengen.

De inval van het Duitse leger bracht met andere woorden sterk verschillende reacties teweeg in de beide Lage Landen: waar hij in Nederland de politieke elites ertoe aanzette zichzelf (tijdelijk) buitenspel te zetten ten voordele van de administratie (en later ook van koningin Wilhelmina), daar deed hij in België integendeel hevige politieke passies ontbranden. De Duitse bezetters in België drukten er meer dan eens hun verwondering over uit. De “eigenaardige politieke, culturele en levensbeschouwelijke houding” van de Belgen werd in één van hun rapporten verklaard vanuit “de liberalistische opvoeding, die ze genoten hebben en die men hier als een wezenlijk kenmerk van de ‘vrijheid’ beschouwt”. Dat de Belgische bevolking weinig respect had voor “de staat” ondervonden ze zowel in hun voordeel als in hun nadeel. Het verzet én de collaboratie waren er radicaler, ideologischer en verdeelder dan in Nederland, waar de overheidsadministraties meer tot medewerking bereid bleken. Daarvan zou vooral de Joodse bevolking in Nederland het slachtoffer worden.

Mutaties van een politieke cultuur

Het Duitse militaire bestuur stootte daarmee op fundamentele verschillen tussen de politieke tradities van België en Nederland. Nochtans had tijdens de late middeleeuwen en de zestiende eeuw iets bestaan dat kan worden omschreven als een kenmerkende politieke cultuur van de Lage Landen. Die bood veel ruimte voor de erkenning van regionale verschillen en voor vormen van inspraak, en stond argwanend tegenover een te sterke staatsmacht. Ook vandaag leeft die traditie voort in België en Nederland. Sinds de zestiende-eeuwse scheiding tussen Noord en Zuid hebben zich echter twee zeer uiteenlopende varianten van dit grondpatroon ontwikkeld. De processen die daartoe hebben geleid waren allesbehalve rechtlijnig. In het afgescheiden Noorden vertaalde de argwaan tegenover een centraal staatsgezag zich in een unieke, federaal gestructureerde republiek. Daarin vestigde zich, met vallen en opstaan, een traditie van consensus zoeken door overleg en het gezag aanvaarden dat deze overlegcultuur respecteerde.

In het Zuiden bleef daarentegen een centraal staatsgezag bestaan, ook al situeerde de bron daarvan zich buiten de landsgrenzen. Ook deze buitenlandse vorsten werden aanvaard zolang ze maar de lokale tradities en vrijheden in ere hielden. Pas nadat vanaf de jaren 1780 verschillende opeenvolgende regimes deze voorwaarde schonden, nam ook in de Zuidelijke Nederlanden het wantrouwen tegenover sterke vormen van staatsgezag de bovenhand. Het mondde uit in een opstand tegen de Nederlandse vorst Willem I en in een onafhankelijke Belgische staat. De founding fathers van deze staat legden grondwettelijk vast dat hun nieuwe creatie nooit te machtig mocht worden, en schiepen zo veel ruimte voor de ontwikkeling van politieke identiteiten en tegenstellingen. Compromissen tussen levensbeschouwelijke, sociale en taalkundige gemeenschappen werden weliswaar een haast spreekwoordelijk ingrediënt van de Belgische politiek, maar een op consensus gebaseerd bestuur bleef er een illusie.

In het Noorden deed zich intussen een omgekeerde evolutie voor. Precies als reactie tegen de opstandigheid van de Belgen schaarden vele Nederlanders zich achter hun Oranje-vorst, ook al hanteerde deze een autocratische en paternalistische bestuursstijl. Na Willems aftreden in 1840 verdween dit autocratische element, maar de Nederlandse politieke cultuur bleef de nadruk leggen op goed bestuur, eenheid en aanvaarding van het gezag. Haar Belgische tegenhanger zette die eenheid voortdurend onder druk door politieke tegenstellingen de publieke ruimte te laten beheersen, zonder een algemeen belang als richtsnoer of een sterk staatsgezag als scheidsrechter.

Een geschiedenis voor vandaag

Met de uitkomsten van die tegengestelde evoluties werd Von Falkenhausen geconfronteerd toen hij zijn militair bestuur van Den Haag naar Brussel verhuisde. Hij had ze misschien beter kunnen inschatten indien hij de kans had gehad het pas verschenen boek De Lage Landen. Een geschiedenis voor vandaag te lezen. Hierin wordt immers veel uitvoeriger dan in deze blogtekst beschreven hoe zich in het deltagebied tussen Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië een kenmerkende politieke cultuur kon ontwikkelen. Ook verklaart het boek hoe geopolitieke dynamieken en toevalligheden deze deed muteren tot twee weliswaar verwante, maar niettemin fundamenteel verschillende varianten. Deze processen historisch te duiden kan helpen om misverstanden te vermijden die ontstaan wanneer de vanzelfsprekende gelijkenissen het zicht op de structurele verschillen belemmeren. Dat is precies wat De Lage Landen beoogt.

Marnix Beyen is lid van Power in History. Centrum voor Politieke Geschiedenis (Universiteit Antwerpen) en doet onderzoek naar de politieke en culturele representatie van bevolkingsgroepen in het Europa van de late negentiende en vroege twintigste eeuw. Samen met Judith Pollmann en Henk te Velde schreef hij De Lage Landen. Een geschiedenis voor vandaag (2020).

Titelafbeelding: Alexander von Falkenhausen en Arthur Seyss-Inquart naast elkaar in de Ridderzaal van het Binnenhof tijdens de installatie van het bezettingsbestuur in Den Haag op 29 mei 1940. Rechts op de foto zitten vertegenwoordigers van de Nederlandse overheid (uit: Utrechts Volksblad, 30 mei 1940).