Op 29 december 1937 berichtte de Volksgazet dat op Times Square in New York in een klein kantoortje een politieagent zat die als taak had bezoekers alle mogelijke inlichtingen te geven. Onlangs, zo schreef de krant, kwam een klein mannetje met een bezorgd gezicht op die agent af en vroeg waar hij een ‘lie detector’ kon krijgen. Toen de politieman hem vroeg wat hij met die machine wilde uitspoken, vertrouwde het mannetje hem toe dat hij ‘een ontzettend jaloersche vrouw’ had, die meende dat hij een verhouding had met een ‘ultra-blonde vamp van Broadway’. Aangezien zijn onschuldbetuigingen ter zake niet mochten baten, wilde hij graag een leugendetector mee naar huis nemen om te bewijzen dat hij niets dan de waarheid sprak. ‘De agent zette een vreeselijk ernstig gezicht, bladerde in zijn boekje en vond ten slotte ook de firma, die dergelijke apparaten vervaardigt. Waarop het mannetje stralend van geluk er van door ging.’
Galvanometer, automatograaf, pneumograaf, sphygmograaf
In 1937 was de leugendetector nog een vrij jonge uitvinding. De eerste echte leugendetectors werden in de Verenigde Staten in gebruik genomen in de jaren 1920. Ze gebruikten wetenschappelijke instrumenten en technieken die in de late negentiende eeuw ontwikkeld waren. Toen gingen veel psychologen, psychiaters en criminologen er vanuit dat criminelen biologisch verschilden van ‘normale’ mensen. Ze ontwikkelden allerlei tests en toestellen die hen in staat moesten stellen om misdadigers te onderscheiden van onschuldigen. In Zwitserland combineerde Carl Jung bijvoorbeeld woordassociatietests met een ‘galvanometer’ die de elektrische activiteit van de huid en de hartslag mat om de ‘emotionele complexen’ bij criminelen vast te stellen. In de Verenigde Staten combineerde Hugo Münsterberg de galvanometer, automatograaf (bewegingen), pneumograaf (ademhaling) en sphygmograaf (polsslag) tot een machine die pathologische leugenaars kon ontmaskeren. Dat kon ook voor de politie en de rechtbanken bijzonder nuttig zijn.
In de jaren 1920 zorgden twee ontwikkelingen in de VS ervoor dat voor het eerst getracht werd een echte ‘leugendetector’ te bouwen. Ten eerste raakten zowel wetenschappers als politieagenten er steeds meer van overtuigd dat de criminele mens niet biologisch verschilde van de ‘gewone’ mens. Een aantal onder hen, zoals William Marston en John Larson, vatte daarom het plan op om de bestaande instrumenten niet langer te gebruiken om naar pathologische criminelen op zoek te gaan, maar wel om ‘normale’ mensen op leugens te betrappen. Ten tweede ondernamen politiehervormers rond dezelfde tijd verwoede pogingen om de kwalijke reputatie van de Amerikaanse politie te verbeteren. Ze wilden af van de zogenaamde ‘third degree’, de gewelddadige ondervragingstechnieken waar bepaalde politiekorpsen om bekend stonden. De leugendetector was een godsgeschenk: het wetenschappelijke toestel zou politieagenten in staat stellen om zonder enig geweld effectiever te verhoren dan ooit tevoren.
Eindelijk bewezen: the best a man can get
Verschillende types leugendetectors kwamen al snel op de markt. Meestal waren het ‘polygrafen’ die verschillende instrumenten combineerden, bijvoorbeeld een galvanometer, een pneumograaf en een bloeddrukmeter. De ontwikkelaars, die vaak op de grens van de academische wereld, de politiepraktijk en het publieke debat actief waren, bejubelden de betrouwbaarheid van hun machines: tot wel 99% zekerheid of iemand loog of niet! De leugendetector werd vanaf de jaren 30 en vooral na de Tweede Wereldoorlog ontzettend populair in de VS, bij de politie en daarbuiten – in de bedrijfswereld, in huwelijkstherapie, in reclames die moesten bewijzen dat Gillette echt wel de beste scheermesjes verkocht.
Buiten de VS werd het toestel echter slechts lauw onthaald. Het sprak – zoals het artikel in de Volkskrant toont – tot de verbeelding, maar werd niet als voldoende betrouwbaar beschouwd. De studies die ‘99%’ zekerheid beloofden, misten wetenschappelijke onderbouwing. Bovendien vonden velen het maar een verdacht toestel. Al in 1930 noemde de Gazet van Antwerpen het ‘een gevaarlijke proefneming’. Een leugen af en toe was noodzakelijk om goed te kunnen samenleven. Dat leken die puriteinse Amerikanen over het hoofd te zien.
Wetenschappelijk aura
In de nasleep van de zaak-Dutroux kwam in België echter verandering in die houding. De leugendetector had sinds de jaren 1920 nauwelijks technologische wijzigingen ondergaan. Toch moest het toestel met zijn wetenschappelijke aura in België net als in de VS tachtig jaar eerder het imago van politie en rechtbank opkrikken. Vanaf 1998 werd een polygraaf gebruikt in het beruchte onderzoek naar de Bende van Nijvel, vanaf 2000 werd het ook in andere zaken ingezet. Betrouwbaarder was het toestel tegen die tijd niet geworden – schattingen variëren tussen 60 en 90% correcte resultaten. Maar dat deed er niet zo toe. De kracht van de leugendetector ligt immers niet in zijn effectiviteit, maar in zijn reputatie. Al in 1946 wees Het Nieuws van de Dag erop dat ‘alleen de gedachte aan het feit dat zij met den leugenontdekker zullen behandeld worden, volstaat om sommige schuldige personen te doen bezwijken.’ De leugenmachine moet bekentenissen uitlokken, veeleer dan leugens detecteren.
Meer lezen.
Ken Alder, The Lie Detectors: The History of an American Obsession, New York: The Free Press, 2007.
Geoffrey C. Bunn, The Truth Machine: A Social History of the Lie Detector, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2012.
Elwin Hofman is research fellow van de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Als fellow van de Belgian American Educational Foundation doet hij momenteel aan New York University onderzoek naar psychologische ondervragingstechnieken in de achttiende en negentiende eeuw.
Titelafbeelding: De polygraaf in werking, jaren 1970. (Bewerking van afbeelding FBI. Publiek domein).
