Door Kaat Wils

Op dinsdag 8 juni 1841 werd Petronille Friens, een Nederlandse serveerster van dertig, in Brussel op straat aangetroffen met een epileptisch aandoende aanval. Haar lichaam was helemaal verstijfd en ze had het bewustzijn verloren. Ze werd in aller ijl naar het Sint-Pietersgasthuis gebracht, het ziekenhuis waar de universiteit mee samenwerkte. De volgende dag deed men er een beroep op Edouard Montius, een magnetiseur-genezer met een zekere faam. Montius begon zijn therapie met zogenaamde magnetische ‘passes’. Met zijn handen maakte hij strijkbewegingen langs Petronilles lichaam, met de bedoeling het magnetisch ‘fluidum’ – de energie van het lichaam – opnieuw in balans te brengen.

Het magnetisme als geneeswijze was in de late 18^de eeuw door de Weense arts Anton Mesmer geïntroduceerd. Sindsdien had het een zeker succes, maar ook steeds weerkerende academische kritiek gekend. Vooral voor chronische aandoeningen en functionele stoornissen bleek een intensieve magnetische therapie vaak vruchten af te werpen. Niet zelden bevatte de therapie elementen die vandaag heel bevreemdend overkomen. In de tweede helft van de 19^de eeuw vervelde de techniek tot een therapie met suggestie onder hypnose. De meer spectaculaire elementen uit het magnetisme verdwenen.

Montius’ eerste behandeling resulteerde al in een tijdelijke ontspanning van Petronilles spieren. De volgende dag bracht hij de patiënte in een soort slaap. Dat liet hem toe een gesprek met haar te voeren over haar medische toestand. Petronille bleek een antwoord te hebben op al Montius’ vragen over het ontstaan van haar ziekte, de vereiste behandeling en de vooruitzichten op herstel. Twaalf jaar eerder was ze namelijk vreselijk geschrokken van een carnavalsspektakel en had ze een eerste aanval gehad. Sindsdien kreeg ze geregeld dergelijke crisissen. Ze drukte Montius echter op het hart dat ze binnen de zes weken volledig zou kunnen herstellen mits ze twee keer per dag door hem gemagnetiseerd zou kunnen worden. Ook tijdens de daaropvolgende behandeling had Petronille geregeld momenten van ‘therapeutische luciditeit’, een staat van helderziendheid waarin ze instructies gaf over de medicatie die ze nodig had. Na vijf weken therapie was ze hersteld. Ze kon het ziekenhuis een week vroeger dan voorzien verlaten.

Vrouwen aan het roer

Het geval van Petronille strookt op het eerste zicht helemaal met de manier waarop patiënten van magnetische therapieën worden herinnerd: jong, vrouwelijk, en lijdend aan een aantal mysterieuze kwalen, vaak samengebracht onder de noemer hysterie. Anders echter dan in het geval van Petronille, wordt magnetisme in de publieke verbeelding gewoonlijk verbonden met een autoritaire magnetiseur en een haast willoos vrouwelijk subject. Verdenkingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen magnetiseurs en vrouwelijke patiënten doken geregeld op. Ook Mesmer zelf was ermee geconfronteerd geweest. 

Minder bekend is de leidende rol die vrouwen als Petronille konden opnemen in hun behandeling. Met name binnen de interpretatie die de Franse markies De Puységur, een leerling van Mesmer, aan het magnetisme gaf, was hier heel wat ruimte voor. Therapeutische luciditeit vormde in die benadering een natuurlijk onderdeel van de aan slaap verwante bewustzijnstoestand waarin de magnetiseur de patiënt bracht. De voorbije jaren hebben historici aandacht gekregen voor het bijzondere genezingstraject van vrouwen in een behandeling met magnetisme. De wijze waarop deze (veelal aristocratische) vrouwen het verloop van hun behandeling stuurden, wordt geïnterpreteerd als een genderspecifieke vorm van ‘zelfuitvinding’. Deze vrouwen gebruikten bijvoorbeeld hun status als patiënt om in opstand te komen tegen een repressief huwelijk of tegen onderdrukkende sociale normen.

Mondige mannen

Toch bood het magnetisme even goed aan mannen de mogelijkheid om de klassieke, hiërarchische arts-patiënt relatie om te keren. Dat blijkt onder andere uit de gepubliceerde verslagen van twee artsen-magnetiseurs die rond 1840 in Brussel actief waren. Zo was er bijvoorbeeld Jacques Adrien Beauthier, een 36-jarige beroepsmilitair, die sinds zeven jaar aan reumatische pijnen leed, met gedeeltelijke verlamming van de onderste ledematen. Na verschillende behandelingen in de Brusselse Sint-Pieters- en Sint-Jansziekenhuizen werd hij ongeneeslijk verklaard. Op 7 januari 1840 begon dokter Cremmens met zijn behandeling. Na enkele minuten brachten zijn passes Beauthier in een toestand van magnetische slaap. Beauthiers lichaam trilde en schudde. De sessie ging door tot vijftien minuten na het ontwaken, waarbij Beauthier tintelingen voelde in de onderbuik en benen. Na een vergelijkbare, maar kortere sessie later op dezelfde dag, werd een eerste verbetering vastgesteld: lopen met krukken was iets minder pijnlijk dan voorheen.

De volgende dag, tijdens de derde sessie, suggereerde Cremmens de gemagnetiseerde patiënt om vragen over zijn ziekte te beantwoorden. Hoewel dit in eerste instantie alleen wat onsamenhangende uitspraken opleverde, werd Beauthier vanaf de volgende sessie ‘opmerkelijk helder’. Hij verzekerde zijn arts dat hij zich geen zorgen moest maken over de hevige spastische samentrekkingen van zijn lichaam; deze vormden een crisis die nodig was om te herstellen. In dezelfde vierde sessie legde Beauthier uit dat zijn ziekte werd veroorzaakt door polderkoorts (malaria) die hij had opgelopen en die zijn lichaam nooit had verlaten. Vanaf de vijfde sessie was er een duidelijk patroon waarneembaar: Cremmens’ strijkbewegingen resulteerden in krampaanvallen, zijn vragen over het verdere verloop van de therapie werden beantwoord en na elke sessie werd het lopen minder pijnlijk. Beauthiers voorspellingen over de aard en ernst van toekomstige crises bleken allemaal te kloppen. Vanaf de dertiende sessie verloor de patiënt veel van zijn luciditeit, maar het genezingsproces versnelde. Na zeventien sessies kon hij zonder krukken lopen.

Patiënten van 19^de-eeuwse magnetiseurs bleken een opvallend leidende rol te kunnen opnemen in hun diagnose en genezingsproces. De hedendaagse ‘mondige patiënt’ die na wat digitaal opzoekwerk de arts zelfbewust tegemoet treedt, heeft met andere woorden al wel wat historische voorlopers.

Meer lezen?

Joost Vijselaar, De magnetische geest. Het dierlijk magnetisme, 1770-1830. Nijmegen: SUN, 2001.

Jan Goldstein, Hysteria Complicated by Ecstasy: The Case of Nanette Leroux. Princeton University Press, 2011.

Kaat Wils, ‘Transnational Encounters in the History of Animal Magnetism in Belgium, 1830-1848’, in D. Armando, B. Belhoste, J-L Chappey and C. Gantet (eds.), Animal Magnetism in Motion. Reconfigurations and Circulations, 1776-1848, Schwabe Verlag: Basel, te verschijnen.

Door Antje Van Kerckhove

Op 25 september 1981 stond de bekende Amerikaanse talkshow van Phil Donahue in het teken van het vrouwelijk orgasme. De aanleiding daarvoor was de aankondiging van een nieuwe ontdekking: een erogene zone die vrouwen bij stimulatie ongekend seksueel genot kon bezorgen. De experte die op de sofa van Phil Donahue uitleg gaf over dit fenomeen, was de Amerikaanse seksuologe Beverly Whipple. Zij ontdekte tijdens haar onderzoek naar incontinentie dat sommige vrouwen tijdens de geslachtsdaad vocht verloren. In haar zoektocht naar een verklaring voor dit onbekende verschijnsel stuitte Whipple op het werk van de Duitste arsts Ernst Gräfenberg. Hij schreef in 1950 een artikel waarin hij aantoonde dat ook vrouwen konden ejaculeren bij de stimulatie van een specifieke zone in de vagina. Als eerbetoon aan haar Duitse collega doopte Whipple deze “nieuw” ontdekte zone om tot de Gräfenberg-spot, kortweg de G-spot.

Beverly Whipple werd heel haar carrière lang achtervolgd door kritiek van collega-wetenschappers die het bestaan van de erogene zone in twijfel trokken. De “ontdekking” van de G-spot is dan ook misschien wel één van de meest controversiële seksuologische bevindingen van de afgelopen decennia. Opmerkelijk genoeg schetsten de reacties op Whipples televisieoptreden een veel positiever beeld. Waarom vertelden duizenden kijkersbrieven een heel ander verhaal over de G-spot en wat zegt dit over de betekenis van wetenschappelijke “ontdekkingen”?

Een magische plek

Meer dan tweeduizend Amerikaanse vrouwen (en ook enkele mannen) kropen na het zien van de Phil Donahue Show in hun pen om Beverly Whipple te schrijven. Ze getuigden in detail over hun seksuele ervaringen, deelden hun meningen over haar studie en deden zelfs suggesties voor verder onderzoek. De meerderheid van de vrouwen was erg enthousiast over Whipples bevindingen. Honderden van hen herkenden zich namelijk in het soort orgasme dat ze omschreef. Zo haalden de meeste schrijfsters weinig voldoening uit clitorale stimulatie, maar genoten ze vooral van penetratieseks waarbij ze – eenmaal op hun hoogtepunt – vocht verloren. Het ging om een seksuele sensatie die de vrouwen tot dan niet konden thuisbrengen. De onwetendheid over hun lichamelijke reacties ging bij veel schrijfsters dan ook gepaard met onzekerheid:

“Al ongeveer acht jaar ervaar ik het soort orgasme waar u naar verwees dat te maken heeft met ‘de Gräfenberg-spot’. Ik heb het er nooit met iemand over gehad, omdat ik dacht dat het niet normaal was, maar sinds 25 september voel ik me heel anders […] Ik denk dat ik er nu veel meer van kan genieten alsook van alle andere aspecten van mijn liefdesleven, wetende dat ik volkomen normaal ben.”

Een andere vrouw schreef dan weer dat ze altijd al had geweten dat ze een “een magische plek” had die een “bron van genot” vormde, en dat het een opluchting was om te horen dat ze niet de enige was. Whipple slaagde er dankzij haar publieke optreden dus in om veel vrouwen een schaamtevrijer seksleven te bezorgen. Bovendien verklaarden enkelen van hen dat ze door het zien van het programma voor het eerst over hun seksuele ervaringen durfden praten met partners, vriendinnen of familieleden.

Een moeilijk vindbare plek

Whipples onderzoek bevestigde volgens sommige vrouwen niet alleen het bestaan van de G-spot, maar toonde ook aan dat het hoog tijd was dat vrouwelijke wetenschappers zich gingen mengen in het debat over het vrouwelijk orgasme. Niet alleen het seksueel genot zelf, maar ook de veelal mannelijke wetenschappers die verantwoordelijk waren voor de (beperkte) kennis erover, stonden ter discussie. Daarbij daagden de schrijfsters de idee uit dat de meeste vrouwen een hoogtepunt bereikten door clitorale stimulatie. Deze overtuiging was vanaf de jaren 1950 dominant geworden onder invloed van bekende Amerikaanse seksuologen zoals Alfred Kinsey, William Masters en Virginia Johnson. Maar dat was onterecht volgens sommigen:

“Ik ben boos omdat ik niet in mijn eigen lichamelijke gewaarwordingen heb geloofd. Toen de studie van Masters en Johnson uitkwam en bewees dat er maar één soort orgasme was, namen we genoegen met het snellere clitorale orgasme. Ik voel me bedrogen. De andere plek waar jij het over hebt, is bevredigender voor mij.”

Terwijl veel vrouwen zich gesterkt voelden door Whipples ideeën was er ook een grote groep die na het bekijken van de show vooral met vragen bleef zitten. Waar zat die fameuze G-spot nu net en in welke positie kon die het best worden bereikt? Bovendien gaf de ontdekking van de G-spot vrouwen die nog nooit een orgasme hadden ervaren (valse) hoop. Zij geloofden dat het vinden ervan een einde kon maken aan hun onbevredigende seksleven. Het enige wat daarvoor nodig was, waren duidelijke instructies om (onhandige) echtgenoten naar de juiste ‘plek’ te gidsen.

Een onbestaande plek?

Maar biedt een zoektocht naar de G-spot garantie op genot? Anno 2024 zouden veel seksuologen zeggen van niet. De reden daarvoor is simpel: de meeste wetenschappers zijn het er vandaag over eens dat de G-spot niet bestaat. Ze gaan er vanuit dat het vaginaal orgasme, dat sommige vrouwen ervaren door de stimulatie van de erogene zone die door Whipple werd aangeduid als de G-spot, eigenlijk het resultaat is van het inwendig prikkelen van de uitlopers van de clitoris. Met andere woorden, de clitoris is het enige vrouwelijke genotsorgaan. Dat dat orgaan in 1981 nog niet volledig in kaart was gebracht, heeft bijgedragen aan het feit dat de G-spot in zekere zin een misleidende ontdekking was.

Hoe dan ook zorgde de aandacht voor de G-spot ervoor dat de focus op penetratieseks kwam te liggen. Critici verwijten Whipple en haar collega’s daarom dat ze generaties vrouwen onterecht hebben doen geloven dat het bereiken van een vaginaal orgasme de norm is. Hoewel dat inderdaad één van de neveneffecten is geweest van deze “misleidende” ontdekking, is de betekenis ervan zeker niet alleen negatief. Zo tonen de honderden kijkersbrieven van Amerikaanse vrouwen aan dat Whipples fysiologische verklaring voor hun lichamelijke reacties gevoelens van schaamte en abnormaliteit wegnam. In een tijd waarin er een groter taboe rustte op seksualiteit dan vandaag en de medische wereld minder aandacht besteedde aan het vrouwenlichaam, bleken Whipples bevindingen erg waardevol voor de vele vrouwen op wiens seksuele ervaringen de wetenschap tot dan geen antwoord bood. De reacties op de Phil Donahue show maken één ding dan ook heel duidelijk: ze leggen het verschil bloot tussen de eigentijdse impact van een wetenschappelijke ontdekking en de erfenis ervan op lange termijn. Het is een verschil dat we decennia later maar al te vaak over het hoofd zien.

Meer lezen?

Alice Kahn Ladas, Beverly Whipple en John D. Perry, The G spot and other recent discoveries about human sexuality, New York, 1982.

Rachel P. Maines, The Technology of Orgasm: Hysteria, the Vibrator, and Women’s Sexual Satisfaction, Baltimore en Londen, 1999.

“Heb jij een normale vagina?”, Universiteit van Vlaanderen – YouTube, 2023, https://www.youtube.com/watch?v=h6_3wsOakvk.

Door Hein Brookhuis

Eén van de ogenschijnlijk saaiste aspecten van het wetenschappelijke bedrijf – het plagiaatreglement – kwam begin 2024 plots in de belangstelling te staan. In januari 2024 nam Claudine Gay ontslag als president van de prestigieuze Harvard-universiteit in de Verenigde Staten. Een van de onderwerpen die de gemoederen beroerde waren beschuldigingen van plagiaat. Interessanter dan de beschuldigingen zelf is hoe collega’s en opiniemakers dit proces observeerden. Wat wel en niet als plagiaat werd gezien, bleek niet zo vanzelfsprekend. Sommigen zagen het eerder als “duplicerende taal,” anderen spraken liever van een “onzorgvuldigheid.” Weer andere wetenschappers vonden op hun beurt dergelijke termen te vergoelijkend voor Claudine Gays werkwijze.

Deze conceptuele lenigheid van het begrip ‘plagiaat’ is niet nieuw, en interessant vanuit historisch perspectief. In deze blog zullen we aan de hand van de werkwijze van Duitse auteur Thomas Mann (1875-1955) de do’s and don’ts van het plagiëren verkennen. Ook een ogenschijnlijk droog en saai fenomeen als conventies rondom plagiaat en auteurschap biedt een inkijkje in hoe kennis verspreid en geïnterpreteerd wordt.

Kennis lenen

De onrust aan Harvard koppelen aan het werk van Thomas Mann lijkt een oneerlijke vergelijking: als romanschrijver was hij onderworpen aan andere regels dan een wetenschapper. Niettemin is de discussie informatief. Mann heeft namelijk nooit ontkent dat hij werk van anderen leende, maar verdedigde het als een “hogere vorm van overschrijven.”  Hij haalde regelmatig kennis bij anderen. Juist ook wetenschappelijke kennis.

Mann ‘leende’ kennis op veel verschillende manieren. Het waarschijnlijk meest beroemde voorbeeld is zijn gebruik van muziektheorie in Doktor Faustus, wat hem op beschuldigingen van de componist Arnold Schönberg kwam te staan. In werkelijkheid kwamen deze passages van Theodor Adorno. Hij had teksten voorbereid om Mann te begeleiden bij de ingewikkelde muziektheoretische aspecten van de roman, maar uiteindelijk zouden Adorno’s teksten zelf ook in de roman belanden. Zonder verwijzing, uiteraard.

De roman Doktor Faustus staat bol van cultuurhistorische verwijzingen en toespelingen op Duitse kunstgeschiedenis. Thomas Mann verschool zich dan ook graag achter de montagemethode: het lag nou eenmaal in de aard van een dergelijk ambitieus kunstwerk besloten dat hij onmogelijk al die kennis zelf kon bezitten, laat staan produceren. Het was niet meer dan logisch dat hij dit moest lenen bij anderen. De kunstenaar monteerde allerlei bestaande elementen en creëerde zo een nieuw kunstwerk.

Volgens Tilmann Lahme, die een even tragisch als vermakelijk portret van de familie Mann schetst in zijn groepsbiografie, was de opmerkelijke werkwijze vooral voor mensen rondom Thomas Mann soms pijnlijk. Naar buiten toe moest hij een geleerde intellectueel voorstellen. Voor Katia Mann, Thomas’ echtgenoot, zou het volgens de biograaf “ondraaglijk desillusionerend” geweest zijn als het publiekelijk bekend zou worden dat de beroemde schrijver teksten had gekopieerd van Theodor Adorno. Het was beter om de illusie hoog te houden dat de beroemde schrijver zelf een “Bildungsbürger” was.

‘Schaamteloos’ overschrijven

Deze werkwijze had Thomas Mann zich al vroeg eigen gemaakt. Hij maakte furore op z’n 26^e met zijn familieroman Die Buddenbrooks – Verfall einer Familie. Het verval van de koopmansfamilie eindigt met de kleine Hanno Buddenbrooks. Volledig begeesterd door de kunsten en geheel ongeschikt om het familiebedrijf nog van enige toekomst te voorzien vormt hij het eindpunt van de familiekroniek. Dit verval wordt verbeeld met Hanno’s ziektebed: hij overlijdt aan tyfus.

Het proces van de ziekte wordt opvallend koelbloedig beschreven en vult een volledig hoofdstuk (3^e hoofdstuk van het 11^e deel). Pagina’s lang leert de lezer over hoe de ziekte verloopt, uiteindelijk uitmondend in de dood. De tekst leest zo koelbloedig dat het bijna uit een soort encyclopedie lijkt te zijn gekopieerd. Dat is dan ook precies wat Thomas Mann had gedaan. Hij had de tekst, zo gaf hij later toe, “schaamteloos” overgenomen. De koude, wetenschappelijke, en afstandelijk toon van de encyclopedische tekst werd gebruikt voor een literair effect.

‘Een hogere vorm van overschrijven’

Andermans werken waren een bron van inspiratie en kennis voor Mann. Soms werden teksten letterlijk gekopieerd, op andere momenten werden ze geherinterpreteerd en geparafraseerd. Dit proces is door de literatuurwetenschapper Malte Herwig nauwkeurig geanalyseerd. Ik zal dan ook één voorbeeld ‘schaamteloos’ uit zijn studie overnemen. (met de toevoeging dat op zijn beurt Herwig veel informatie haalde uit het werk van Gunilla Bergsten, maar dat heeft hij netjes gerefereerd!)

In onderstaande kolommen ziet u  links een populair wetenschappelijke tekst (“Dehnt sich dat Weltall aus?”) uit 1934 van Emo Descovich, een voormalig marinier en later redacteur bij de Neue Freie Presse. Vetgedrukt zijn de overeenkomstige woorden, onderstreepte tekst reflecteert de aantekeningen van Thomas Mann.  Rechts ziet u hoe het wetenschappelijke jargon door Thomas Mann werd ‘gemonteerd’ in de roman Doktor Faustus. De presentatie doet weinig onder voor hoe hedendaagse plagiaattests de resultaten afleveren:

Malte Herwig toont zich overigens milder dan veel van zijn voorgangers in zijn oordeel over Manns werkwijze. Zeker in het geval van het Faust-thema was het niet meer dan logisch om de moderne wetenschap, inclusief haar taalgebruik, intensief te raadplegen en te integreren tijdens het schrijfproces. Het “hogere overschrijven” van wetenschappelijke literatuur paste dan ook in een bredere constructie van Manns wereldbeeld, analyseerde de wetenschapshistoricus Daan Wegener, voortbordurend op Herwig. Het was meer dan ‘schaamteloos’ overschrijven.

Wat voor de één als plagiaat telt, is voor de ander niet veel meer dan het gebruiken van een inspiratiebron. En in welke mate moet een tekst geparafraseerd zijn om niet langer als ‘origineel’ te gelden? De werkwijze van Thomas Mann toont aan dat de grenzen tussen origineel denkwerk en ‘schaamteloos’ overschrijven soms poreus kunnen zijn, en soms eerder gradueel dan fundamenteel van elkaar verschillen. Maar in welke mate mogen wetenschappers zich bedienen van dezelfde technieken als romanschrijvers?

Meer lezen?

Malte Herwig. Bildungsbürger auf Abwegen. Naturwissenschaft im Werk Thomas Manns. Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main, 2004.

Tilmann Lahme. De familie Mann: geschiedenis van een gezin. Arbeiderspers – Open Domein, 2017.

Door Luc De Munck

Op zaterdag 25 mei vond in Leuven de inhuldiging plaats van het naambord van de Zuster Jules-Marie Heymansstraat en van een herdenkingsplaat op de vroegere ‘school van zuster Jules-Marie’. Tegelijkertijd werd ook het boek Altijd de eerste: Zuster Jules-Marie Heymans (1897-1986): Pionier van de verpleegkunde in België voorgesteld. Wie was zuster Jules-Marie Heymans en waarom wordt ze de pionier van de verpleegkunde in België genoemd?

Jeugd in een bevoorrecht intellectueel milieu

Zuster Jules-Marie Heymans werd als Maria Bertha Augusta Heymans geboren in Gent op 3 juli 1897. Haar vader Jan Frans was de eerste docent farmacologie aan de Rijksuniversiteit Gent. In het academiejaar 1923-1924 werd hij de eerste rector van de tweetalige Gentse universiteit. Haar oudere broers Corneel en Paul bekleedden er net als hun vader een leerstoel. Corneel volgde zijn vader op als hoogleraar farmacologie en ontving in 1938 de Nobelprijs voor Geneeskunde. Paul werd hoogleraar aan de faculteit Wetenschappen en was in 1938-1939 minister van Economische Zaken, Middenstand en Landbouw. De jonge Maria groeide dus op in een bevoorrecht intellectueel milieu.

Intrede bij de Zusters van Liefde

Van jongs af wilde Maria verpleegster worden. Haar keuze om daarvoor in te treden bij de Gentse Zusters van Liefde was niet verwonderlijk. Deze congregatie speelde namelijk al sinds het begin van de negentiende eeuw een toonaangevende rol binnen de gezondheidszorg. Ze schreef zich daarom na haar middelbare studies in voor hun voorbereidende cursus tot ziekenverpleegster, en slaagde in 1917 met grote onderscheiding voor het examen.

Na het behalen van haar verpleegstersdiploma stimuleerde vader Heymans zijn dochter om geneeskunde te studeren. Hij vond immers dat niet alleen zijn zonen maar ook zijn dochter naar de universiteit moest kunnen gaan. In de toenmalige tijdgeest was dat een behoorlijk progressief standpunt. Maria maakte daarbij de bedenking dat een dergelijk diploma hoe dan ook nuttig zou zijn bij haar intrede in de congregatie. Zoals toen gebruikelijk volgde ze aan de Gentse universiteit eerst de twee kandidaturen natuurwetenschappen en aansluitend de kandidaturen geneeskunde. Ook hiervoor slaagde ze met grote onderscheiding.

Ondertussen was ze in 1922 ook effectief ingetreden bij de Zusters van Liefde. Op de eerste dag van haar noviciaat kreeg ze de kloosternaam Jules-Marie. Die naam was een eerbetoon aan haar broer Jules, die twee jaar eerder op 26-jarige leeftijd was overleden. Haar vader had zich oorspronkelijk tegen de intrede van zijn dochter verzet, maar gaf uiteindelijk toe op voorwaarde dat ze na haar intrede voort mocht studeren aan de universiteit. Dat was ook in het belang van haar congregatie, omdat ze op die wijze nadien kon worden ingezet voor onderwijs- en/of beheerstaken.

Eerste afgestudeerde vrouwelijke arts in Leuven

De pluralistische Rijksuniversiteit Gent was voor de congregatie echter niet aanvaardbaar. Daarom zette zuster Jules-Marie vanaf 1923 haar studies voort aan de Katholieke Universiteit Leuven, die pas drie jaar eerder voor het eerst meisjesstudenten had toegelaten. Na – opnieuw – telkens grote onderscheiding te hebben behaald tijdens haar drie doctoraatsjaren geneeskunde, studeerde ze in 1926 af als arts. Ze was zo één van de eerste vrouwen en de eerste religieuze die aan de Leuvense universiteit de studies geneeskunde voltooide. Als arts zou ze echter nooit werken. In deze tijd heerste een sterke congregationele discipline en hadden individuele zusters geen inspraak in hun toekomstige takenpakket. Zuster Jules-Marie werd aan het hoofd geplaatst van het Sint-Vincentiusziekenhuis en de daaraan verbonden verpleegstersschool van de congregatie in Gent. Beide functies vervulde ze tot 1939.

Directrice van de eerste voortgezette opleiding voor verpleegsters in Leuven

Een volgende opdracht bestond erin de leiding op te nemen van een nieuwe hogere opleiding voor katholieke verpleegsters-monitrices, die er kwam op vraag van de Belgische bisschoppen. Hiermee wenste het episcopaat een aanvullende leergang van twee jaar te kunnen aanbieden na de driejarige opleiding in katholieke verpleegstersscholen. Lesgevers in die scholen hadden geen pedagogische vorming genoten, maar ook het kaderpersoneel in katholieke ziekenhuizen miste de nodige kennis. Het idee om voor hen een opleiding te organiseren die hieraan tegemoetkwam, getuigde van een duidelijk besef van de noden op dat vlak. De Universitaire Normaalschool voor Verpleegsters-Monitrices opende zo in oktober 1939 haar deuren. Het programma van de opleiding bevatte niet alleen cursussen die specifiek betrekking hadden op het beroep van verpleegster, maar ook algemene, wetenschappelijke en pedagogische vakken. Vanaf de opening gaf zuster Jules-Marie meerdere cursussen in de Nederlands- en de Franstalige afdeling, samen met didactische oefeningen.

Lector aan het Centrum voor Ziekenhuiswetenschappen

Bij de viering van het 25-jarig bestaan van de school in 1964 kondigde de Leuvense rector Descamps de beslissing van de universiteit aan om de school te integreren in het enkele jaren eerder opgerichte Centrum voor Ziekenhuiswetenschappen. Op die wijze konden voortaan universitaire diploma’s worden uitgereikt aan A1-gediplomeerde verpleegsters. Nadat zuster Jules-Marie in 1961 al een van de eerste vrouwelijke lectoren aan de universiteit was geworden, werd ze vanaf het academiejaar 1964-1965 in het Centrum directrice van het voorbereidend jaar tot de licentie in de medisch-sociale wetenschappen en het ziekenhuisbeleid. Daarin gaf ze drie cursussen in zowel de Nederlands- als de Franstalige afdeling. Ze werd eveneens verantwoordelijk voor de seminaries, stages en studiereizen. Ze bleef directrice van het voorbereidend jaar en lector in de licenties tot ze in 1967 met emeritaat ging. Hierna werd zuster Jules-Marie  vrijwilligster bij het NVKVV (vandaag Netwerk Verpleegkunde), de beroepsorganisatie waarvan ze jarenlang technisch-pedagogisch raadgeefster was geweest. Ze bleef tot 1985 actief als vrijwilligster en overleed een jaar later.

Pionier van de verpleegkunde

Hoewel zuster Jules-Marie nooit als verpleegster actief was, slaagde ze erin het verpleegstersberoep naar een hoger niveau te tillen. Toen ze in 1917 haar diploma behaalde, bestonden er in België amper opleidingen en had het beroep weinig aanzien. Toen ze vijftig jaar later afscheid nam van haar actieve beroepsleven, was het mogelijk geworden om als verpleegkundige een diploma op licentiaatsniveau te behalen en stonden verpleegkundigen op het punt om via een eigen statuut de uitoefening van de verpleegkunde wettelijk te laten beschermen. In die tussenliggende periode had ze een vaak doorslaggevende bijdrage aan deze opmerkelijke evolutie geleverd. Vooral de school voor verpleegsters-monitrices in Leuven vormde daarbij een mijlpaal, door de belangrijke rol die ze speelde in de professionalisering van de katholieke gezondheidszorg en van de verpleegstersopleiding. Zuster Jules-Marie Heymans mag daarom met recht en reden een pionier van de verpleegkunde in België genoemd worden.

Meer lezen?

Luc De Munck, Altijd de eerste: Zuster Jules-Marie Heymans (1897-1986): Pionier van de verpleegkunde in België, Lubbeek, 2024.

Luc De Munck, ‘Pionier van de verpleegkunde in België. Zuster Jules-Marie Heymans’, in Koorts, nr. 1 (2024), 40-47.

Luc De Munck, ‘HEYMANS, zuster Jules-Marie’ in Nationaal Biografisch Woordenboek, Deel 24, Brussel, 2020, 614-618.