Maandelijks archief: augustus 2018

5 alternatieve liedjes over de geschiedenis van Congo

Nadat er afgelopen weekend op Pukkelpop gezangen weerklonken over het Belgische kolonialisme in Congo, is het postkoloniaal debat in Vlaanderen weer aangewakkerd. Om het rijke muzikale repertoire over Congo in de verf te zetten, verzamelde gastblogger Gert Huskens vijf alternatieve voorbeelden waarin het Belgisch kolonialisme in Centraal-Afrika en de Congolese geschiedenis worden bezongen.

  1. Lumumba leeft!
Twee generaties Lumumba’s.

In deze hommage door Teddy Lumumba lijkt het even alsof Patrice Lumumba weer springlevend is. De kleinzoon van de vermoorde premier hekelt zowel in de videoclip als in zijn teksten vanuit diverse hoeken het Belgische kolonialisme in zijn vaderland. Zo bekritiseert hij de hypocrisie van missionarissen, het seksueel misbruik door kolonialen en uiteraard ook de moord op zijn bekende grootvader. Let zeker op de fysieke gelijkenissen tussen Patrice Lumumba en Teddy L die in de videoclip duidelijk worden benadrukt.

  1. Postkoloniaal Vlaams vuur

Artiesten aan deze kant van de taalgrens kunnen niet achterblijven. Dit soort postkoloniale referenties aan het Belgisch kolonialisme in Congo werden tot nog toe voornamelijk gemaakt door Brusselaars 13hor, Badi en de in Kinshasa geboren Damso. Zelfs de Franse rappers Maître Gims Youssoupha en Médine verwerkten het thema al in hun teksten. Voor deze zeldzame Nederlandstalige track over het kolonialisme bundelden Pasi, Reflexo en Rakke van collectief Eigen Makelij daarom hun krachten. Met het liedje ‘Vuur’ gaven ze hun eigen interpretatie aan de Belgische nationale driekleur. Zwart, geel en rood staan in hun ogen symbool voor de slachtoffers onder het regime van Leopold II, het Congolese goud in de Belgische banken en het verspilde Congolese bloed.

  1. Tussen Brussel en Kinshasa
Leden van OK Jazz in Brussel in 1961.

Als prominent lid van de Belgo-Congolese rapscene neemt Badi je in ‘Belgicain’ mee op een wandeling door de multiculturele wijk Matongé in Elsene. Badi, wiens nonkel nog lid was van de Congolese band (TP)OK Jazz, bezingt in zijn werk doorgaans zijn dubbele Belgo-Congolese identiteit. Als sapeur – La Sape is een Congolese subcultuur die ontstond in de koloniale periode en gekenmerkt wordt door een excentrieke kledingstijl – reflecteert hij daarover. Badi zingt bijvoorbeeld over hoe de respectievelijk Belgische en Afrikaanse symbolen Manneke Pis en Kirikou, een Afrikaans strippersonage, in zijn persoon verenigd zijn en hoe hij ondanks zijn Afrikaanse afkomst niets moet weten van maniok. Ook zijn beklijvende lied ‘Na Lingi Yo (Ik hou van je)’ over zijn ervaringen met de maatschappelijke reacties op zijn gemengd huwelijk is een aanrader.

  1. Baloji, godfather van de Belgo-Congolese scene
Baloji in 2016.

Op 25 oktober stelt Baloji zijn nieuwste plaat Avenue Kaniama 137 voor in het Depot en hopelijk speelt hij dan ook oudere nummers. Met het lied ‘Tout ceci ne vous rendra pas le Congo’ schreef Baloji zijn postkoloniale visie op Congo neer en wees hij de hedendaagse machthebbers op hun verantwoordelijkheden. In het lied schuwt hij de harde woorden niet en bekritiseert hij bijvoorbeeld de financiële afhankelijkheid van de Congolezen van geld dat ze krijgen toegestuurd uit het Westen. Hij roept daarom de Congolezen op om verder te kijken dan een reconstructie van de koloniale infrastructuur en een volwaardig Congo uit te bouwen. Door te stellen dat het er tegenwoordig erger aan toe is dan in de tijd van de kolonisatie door de Belgische vorst Leopold II, maakt Baloji een opmerkelijk statement. Hoewel het lied blijkt geeft van Europese en Afrikaanse invloeden, mag je het volgens Baloji trouwens zeker geen wereldmuziek noemen. Misschien kunnen we de term ‘Balojiaans’ introduceren?

  1. Congo aan de Wolga
In de Sovjet-Unie werd  Lumumba voorgesteld als held op postzegels.

Het meest tot de verbeelding sprekend lied uit de periode van de onafhankelijkheid, is deze erg bombastische hymne van Dmitry Pokrass. Als gerespecteerd componist in de Sovjet-Unie bracht hij met de nodige toeters en bellen hulde aan Patrice Lumumba. Lumumba had zich in volle Koude Oorlog-periode tot de Sovjet-Unie gewend om hulp te krijgen bij het onderdrukken van de politieke onrust in de Congolese provincie Katanga. Hoewel Lumumba naar eigen zeggen een ‘positieve neutraliteit’ nastreefde, stond hij toen voortaan in het Westen bekend als een volbloed communist en werd hij in het communistische blok gebombardeerd tot een Afrikaanse held van de antikapitalistische strijd.

 

 

Meer weten over het koloniale verleden en de Congolese muziek.

Beluister deze afspeellijst.

Mertens, Jamina, Goedertier, Wouter, Goddeeris, Idesbald and Goedertier, Wouter. “A New Floor for the Silenced? Congolese Hip-Hop in Belgium.” Social Transformations, 1 (2013): 87-113.

Binnenkort verschijnt dit artikel: Huskens, Gert en Goddeeris, Idesbald. “Lumumba in the Hood. The Legacy of Patrice Lumumba in Rap Music since 1990.” In Lumumba’s Iconography. Representations of an Icon in the Arts, red. Matthias De Groof. Leuven: Leuven University Press, 2019.

Gert Huskens is gastblogger. Hij studeerde in 2016 af als historicus en legt zich toe op koloniale en postkoloniale geschiedenis.

Reinouts 4 favoriete Brusselse standbeelden

Tijdens de zomervakantie polsen we naar de toeristische tips van onze cultuurhistorici. Deze week: een wandeling door Brussel met Reinout.

Standbeelden geven kleur aan de publieke ruimte. Iedereen heeft wel eens vol verwondering voor een standbeeld halt gehouden. Naast esthetische kwaliteiten vertellen standbeelden een verhaal dat vaak te maken heeft met het verleden van de plaats waar het beeld staat. De voorstelling van dat verleden is meestal erg selectief en eenzijdig. De heldhaftige poses van de personen die afgebeeld worden, moeten ons van hun belangrijke en lovenswaardige rol in de geschiedenis overtuigen. Reinout Vander Hulst maakte tijdens een wandeling door Brussel enkele kritische kanttekeningen bij vier beelden die hij op zijn weg tegenkwam.

  1. Pierre Van Humbeeck

Op de hoek van de Antoine Dansaertstraat en de Papenvest in hartje Brussel vindt men een bas-reliëf ter ere van de liberale minister van Openbaar Onderwijs Pierre Van Humbeeck. In 1879 voerde die de tweede organieke wet op het lager onderwijs in waardoor de eerste schoolstrijd in België losbrak. Deze zogenaamde Wet-Van Humbeeck begunstigde het officiële onderwijs ten nadele van het vrije (katholieke) onderwijs. Zo mocht de godsdienstige vorming van kinderen voortaan enkel buiten de lesuren georganiseerd worden. In de ogen van vele katholieke tegenstanders had Van Humbeeck het op de christelijke ziel van het kind gemunt. Pas na de liberale verkiezingsnederlaag van 1884 zou de rust terugkeren.

Het muurvlak van beeldhouwer Charles Samuel werd in 1902 ingehuldigd. De allegorische figuur die het marmeren portret van Van Humbeeck vergezelt, stelt de Wetenschap voor die haar kennis aan een jong kind overdraagt. Op deze manier benadrukt de gedenksteen dus enkel de liberale herinnering aan de levensbeschouwelijke vete.

  1. Jean-Baptiste Van Helmont

Bij het verlaten van de Dansaertstraat richting de Beurs komt men vroeg of laat voorbij de Nieuwe Graanmarkt. Wie moeite doet om een blik te werpen achter het basketbalveld, wordt ongetwijfeld geconfronteerd met een zittende Jean-Baptiste Van Helmont. Het imposante beeld van deze 17de-eeuwse wetenschapper, arts en alchemist werd gemaakt door Gerard Vanderlinden en dateert uit 1889. “Il fut un des promoteurs de la science moderne” luidt de inscriptie bij het standbeeld.

Hoewel Van Helmont de grenzen van de medische wetenschap ongetwijfeld verlegd heeft, is dat slechts een deel van het verhaal. Dankzij Michel Foucault weten we dat Van Helmont niet echt uitblonk in het menswaardig behandelen van zijn patiënten. Hij was er bijvoorbeeld van overtuigd ‘krankzinnigen’ te kunnen genezen door ze onverwacht en zo lang mogelijk in koud water onder te dompelen. In de 17e en 19e eeuw keken weinigen daar vreemd van op. Tegenwoordig zijn artsen er echter vrij zeker van dat het quasi verdrinken van de patiënt weinig soelaas biedt met het oog op genezing.

  1. Gabrielle Petit

Wie de Beurs via de Anspachlaan en de Lombardstraat verlaat, komt voorbij het Brussels Parlement aan het Sint-Jansplein. Daar kan men niet naast het fiere beeld van Gabrielle Petit kijken. Het standbeeld van beeldhouwer Égide Rombaux werd op de nationale feestdag van 21 juli 1923 met veel patriottische bombarie ingehuldigd. Petit werd in België geroemd voor haar heldhaftig optreden tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dankzij de informatie die zij aan de Belgische Geheime Diensten doorspeelde, wist men de Duitse troepenbewegingen via het treinspoor in kaart te brengen. In 1916 liep ze echter in een val en op 1 april werd ze aan de Nationale Schietbaan van Schaarbeek geëxecuteerd.

Petit wilde tonen “hoe een Belgische vrouw kan sterven”, zoals de inscriptie bij het beeld aangeeft. Een bewijs dat de herinnering aan deze verpleegster in een enorm vaderlandslievende sfeer baadt. Voor ‘de andere’ in dit verhaal, de Duitsers meer bepaald, was Petit echter eerder een vijandige spion dan een heldin.

  1. Francisco Ferrer
© SPRB-DMS (www.irismonument.be).

Om het laatste beeld te zien moet men het centrum van Brussel achter zich laten en naar de Franklin Rooseveltlaan afzakken. Daar vindt men in de middenberm ter hoogte van het rectoraat van de Université Libre de Bruxelles (ULB) een beeld ter nagedachtenis van Francisco Ferrer, een Catalaanse vrijzinnige pedagoog. Ferrer stond bekend om zijn radicaal afwijzen van dwang in de opvoeding. In zijn ogen moest een kind zich zo vrij mogelijk kunnen ontwikkelen. In 1909 werd Ferrer door een Spaanse militaire rechtbank ter dood veroordeeld voor het leiden van een gewelddadige anarchistische arbeidersopstand. Vrijdenkers in heel Europa spraken schande over de executie van hun Spaanse kameraad, en Ferrer zou al snel tot het vrijzinnige pantheon gaan behoren.

Zo ook in Brussel, want in 1911 kreeg het beeld van de hand van Auguste Puttemans een plek op het Zaterdagsplein. Na heel wat omzwervingen kwam het beeld in 1984 op haar huidige plaats te staan. Er is iets ‘evenwichtigs’ aan de hedendaagse plek van het beeld. Het staat namelijk net tegenover het beeld van Pierre-Théodore Verhaegen, de liberale stichter van de vrijzinnige ULB. Op die manier worden dus zowel het traditionele liberale vrijdenken als een “linksere” variant op korte afstand van elkaar herdacht.

Reinout Vander Hulst is als doctorandus verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij bereidt een proefschrift voor over katholieke geneeskunde in België en Congo van 1900-1965.

De 5 mooiste anatomische collecties van Europa volgens Tinne

Tijdens de zomervakantie polsen we naar de toeristische tips van onze cultuurhistorici. Deze week: de esthetiek van de dood met Tinne.

Waarom Körperwelten bezoeken, en niet het ‘origineel’? Terwijl Gunther Von Hagens rondtoert met zijn geplastineerde lichamen, kan je in Europa nog steeds de historische collecties bewonderen waarop hij zich inspireerde. Net zoals Körperwelten verbluften deze musea hun bezoekers door een bijzondere mix van kunst en wetenschap, schoonheid en weerzin, kennis en sensatie.

  1. La Specola in Firenze
Wassen anatomische modellen in La Specola.

Firenze is niet alleen de bakermat van Michelangelo en Da Vinci, maar ook van het populairwetenschappelijke museum. In 1775 opende het natuurhistorische museum La Specola haar deuren. De collectie wassen modellen van het menselijke en dierlijke lichaam stond ten dienste van de ‘verheffing’ en de ‘Verlichting’ van het volk. Typisch voor de achttiende-eeuwse tijdgeest geloofden de stichters van het museum dat wetenschappelijke kennis het publiek zowel zou beschaven als gelukkig zou maken. De bezoeker kon in het museum de natuurwetten leren kennen waarop de nieuwe politiek en cultuur van de Renaissance gestoeld was. De anatomische modellen moesten, kortom, de onwetende bezoeker transformeren in een beschaafd burger. Of het museum slaagde in deze opzet is bedenkelijk. Bezoekers vonden de modellen soms eerder sensueel dan educatief. De glazen containers waarin modellen van geslachtsorganen tentoongesteld werden, moesten opmerkelijk sneller worden vervangen dan andere objecten, wellicht door herhaalde aanrakingen van bezoekers.

  1. De Kunstkamera in Sint-Petersburg
Een weergave van een preparaat van Frederik Ruysch (Ruysch, Opera omnia anatomico- medico-chirurgica, hucusque edita, 1737 © Wellcome Collection).

Peter de Grote was diep onder de indruk toen hij het persoonlijke kabinet van de anatoom Frederik Ruysch bezocht in Amsterdam in 1697. De sierlijke en levendige manier waarop Ruysch de lichaampjes van baby’s en peuters had bewaard op sterk water beroerde de Russische tsaar sterk. Zo sterk zelfs dat hij een kind uit de pot nam en kuste op zijn wangen, die ondanks de dood nog steeds rozig waren. Twintig jaar later kocht Peter de Grote de hele collectie van Ruysch voor de aanzienlijke som van 30.000 gulden. De tsaar bouwde voor de preparaten een ‘Kunstkamera’, die het hart werd van zijn nieuwe Keizerlijke Academie van Wetenschappen. Het doel was om de Europese Verlichting en moderne wetenschappen in Rusland te introduceren.

Vandaag bevat de Kunstkamera nog steeds 916 van deze preparaten, versierd met kralenkettingen, kanten mutsjes en manchetten. De decoraties en symbolen waarmee Ruysch skeletten en andere lichaamsdelen omhulde, moesten de toeschouwers doen nadenken over hun eigen sterfelijkheid en hen er de schoonheid van doen inzien. Vaak bevatten de potten met sterk water ook een morele les. Is Sint-Petersburg een beetje te ver? Geen nood, je kan de preparaten van Ruysch sinds kort online bewonderen, en ook in Leiden zijn er enkele ‘werkjes’ van de Amsterdamse doodskunstenaar bewaard.

  1. Musée de la médecine in Brussel
Opstelling in het Musée de la médecine in Brussel.

In Brussel kan je het pathologische kabinet van het voormalige Musée de l’Homme bezichtigen. Net zoals vele gelijkaardige negentiende en vroegtwintigste-eeuwse collecties, stond dit museum vroeger op de Belgische kermis. Voor een bescheiden inkomprijs kon het grote publiek kennismaken met de werking van het menselijk lichaam en de nieuwste chirurgische ingrepen. Daarnaast waren er allerhande curiositeiten, zoals een afgietsel van een vrouw met een hoorn, een Egyptische mummie of een wassen model van de hand van Victor Hugo.

Vooral het cabinet reservé was populair. Hier werd de bezoeker geconfronteerd met de symptomen van verschillende geslachtsziekten. De idee was dat wie de gevaren van een losbandig leven kende, zich fatsoenlijker zou gedragen. Wie met gruwel de vergevorderde stadia van ziekten zoals syfilis of gonorroe had bekeken, zou minder geneigd zijn om een bordeel te bezoeken. Preventie ging zo hand in hand met moralisering: de strijd tegen syfilis was tegelijkertijd een campagne voor de huwelijksmoraal.

  1. Het Josephinum in Wenen
Anatomische Venus uit de late achttiende eeuw (© Josephinum. Sammlungen der Medizinischen Universität Wien).

Na een bezoek aan La Specola in Firenze, was Jozef II jaloers. De Keizer van het Heilig Roomse Rijk bestelde prompt 1.192 modellen van Italiaanse makelij. Na een logistiek uitdagende reis over de Alpen, arriveerden de anatomische modellen in Wenen. Daar kan je ze nog steeds in hun originele staat bezichtigen, tentoongesteld in kabinetten van palissanderhout en Venetiaans glas.

Nochtans werden de modellen in de late achttiende eeuw niet met open armen ontvangen in Wenen. Net omwille van hun sierlijkheid werden ze niet als medische instrumenten aanzien. Medici noemden de wassen modellen smalend ‘speeltjes’, zonder wetenschappelijk of didactisch belang. Hun minachting werd versterkt door de reactie van het grote publiek. Volgens eigentijdse critici beroerden de realistische lichamen met aangrijpende blikken, wulpse (echte) haren en parelkettingen niet het geheugen, maar het hart.

  1. Musée Fragonard in Parijs
De Ruiter van de Apocalypse van Honoré Fragonard.

Het museum Fragonard bevat de collecties van de Ecole Nationale Vétérinaire de Maisons-Alfort, één van de oudste dierenartsenscholen ter wereld. De collectie van dierenskeletten en preparaten genoot een grote internationale aandacht sinds haar stichting in 1766, en was bepalend voor de reputatie van de school in de achttiende eeuw.

De topstukken van het museum zijn de beroemde écorchés van de hand van Honoré Fragonard, de eerste professor anatomie van de school. Van de 700 gestroopte lichamen die hij op eigenwijze wijze prepareerde, blijven er vandaag nog 21 over. Door de dode lichamen in geanimeerde poses op te stellen – zoals een aap die in zijn handen klapt of drie dansende foetussen –  benadrukte Fragonard de bijzondere status van het anatomische preparaat, dat zweefde op de grens tussen leven en dood. Daarom gaf hij zijn preparaten ook glazen ogen met indringende uitdrukkingen.

Ook ‘De Ruiter van de Apocalypse’ balanceert tussen leven en dood, tussen kunst en wetenschap. Geïnspireerd op een lugubere tekening van de Duitse vroegmoderne kunstenaar Albrecht Dürer, bestaat dit preparaat uit een ruiter op een paard, beiden van hun vel ontdaan. De ruiter wordt omringd door menselijke foetussen op de rug van galopperende schapen- en paardenfoetussen. Körperwelten avant la lettre? Het werk van Fragonard  doet nog het meest denken aan de soms bizarre opstellingen van Gunther von Hagens, die wellicht zijn plastinaat van een man op een steigerend paard op de achttiende-eeuwse ruiter des doods baseerde.

Tinne Claes is als postdoctoraal onderzoekster verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Ze onderzoekt hoe onvruchtbaarheid werd gedefinieerd en ervaren na 1945.

Elwins 4 favoriete bibliotheken

Tijdens de zomervakantie polsen we naar de toeristische tips van onze cultuurhistorici. Wie de vakantieperiode werkend doorbrengt, vindt hier enkele erudiete tips van Elwin Hofman.

Nu al deze zomerse lijsten aanzetten tot toerisme, slaat bij de medemens die nog aan het werk is de wanhoop onverwijld toe. Voor hen trekken we deze week naar plaatsen waar het nuttige aan het aangename te koppelen valt: naar de meest bewonderenswaardige en indrukwekkende bibliotheken die onze planeet kent.

  1. Trinity College Library, Dublin
De ‘long room’ (CC BY-SA Diliff).

De bibliotheek van Trinity College in Dublin staat te boek als een van de mooiste historische bibliotheken in Europa. De befaamde ‘long room’, de 65 meter lange centrale ruimte van de oude bibliotheek, werd gebouwd aan het begin van de achttiende eeuw en herbergt nog steeds zo’n 200.000 oude drukken. De bibliotheek is een vaste waarde voor iedere toerist in Dublin, maar wordt ook nog steeds door onderzoekers gebruikt. Die onderzoekers moeten evenwel helaas in een andere – iets minder indrukwekkende – zaal werken.

  1. Mansueto Library, Chicago
Mansueto Library (CC BY-NC-ND Frank Kehren).

In 2011 opende in Chicago de Joe and Rika Mansueto Library – een enorme ellipsvormige glazen koepel. Het ontwerp van de Duits-Amerikaanse architect Helmut Jahn is niet alleen een prachtig staaltje hedendaagse architectuur, maar biedt ook een innovatieve bibliotheekwerking. Het hart van de bibliotheek situeert zich immers ondergronds: daar zitten magazijnen met ruimte voor 3,5 miljoen boeken. Het ophalen van die boeken gebeurt met een geautomatiseerd systeem: eens de aanvraag van een boek via de computer gebeurd is, wordt het automatisch binnen de vijf minuten in de leeszaal geleverd. De technische hoogstandjes komen evenwel met een prijs: onder de glazen koepel zijn laptopschermen vaak onleesbaar en ronkt de airconditioning ongenadig hard.

  1. Bibliothèque Nationale de France, Parijs
Bibliothèque Nationale de France (CC BY AndroidHel).

Dertig jaar geleden kondigde de Franse president François Mitterrand de bouw van een grootschalige nieuwe nationale bibliotheek aan. De nieuwe site, die uiteindelijk ook naar hem zou genoemd worden, werd in fases tussen 1996 en 1998 in gebruik genomen. Vier grote torens omgorden als opengeslagen boeken de ruime esplanades waarin zich de leeszalen bevinden. Centraal bevindt zich een wilde tuin – helaas niet toegankelijk voor het publiek. De collecties omvatten hier zo’n 11 miljoen boeken, wat het tot een van de grootste bibliotheken van Europa maakt. Bovendien worden in het gebouw ook exposities georganiseerd. In de Bibliothèque Nationale bestaat wel nog een klassensysteem: de bovenverdieping is voor iedereen toegankelijk, maar de benedenverdieping, waar het grootste deel van de collectie raadpleegbaar is, is enkel toegankelijk voor professionele onderzoekers. Een voorafgaand interview is vereist om die toegang te verkrijgen.

  1. Universiteitsbibliotheek, Leuven
De Leuvense Universiteitsbibliotheek (CC BY Theedi).

Het zou mijn eigen uitvalsbasis oneer aan doen als ik de Leuvense Universiteitsbibliotheek niet in dit lijstje zou opnemen. Na de vernietiging van de bibliotheek tijdens de Eerste Wereldoorlog werd een grootse wervingsactie opgezet om een nieuwe bibliotheek te bouwen. Die kwam er aan wat nu het Ladeuzeplein is. Het ietwat pompeuze gebouw werd ontworpen als ware het een renaissancistisch meesterwerk – al zijn er in België geen renaissancistische gebouwen van die grootteorde. De grote leeszaal, met veel hout en twee galerijen, bekoort niet alleen studenten en onderzoekers, maar ook talloze toeristen (“it looks just like it’s from Harry Potter!”). Ook hier moet echter zitcomfort wijken voor esthetiek – harde houten stoelen zijn er het lot van de onderzoeker.

Elwin Hofman is als postdoctoraal onderzoeker van de KU Leuven verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Zijn huidige onderzoek betreft de cultuurgeschiedenis van de criminele ondervraging.