Tijdens de zomervakantie polsen we naar de toeristische tips van onze cultuurhistorici. Deze week: de esthetiek van de dood met Tinne.
Waarom Körperwelten bezoeken, en niet het ‘origineel’? Terwijl Gunther Von Hagens rondtoert met zijn geplastineerde lichamen, kan je in Europa nog steeds de historische collecties bewonderen waarop hij zich inspireerde. Net zoals Körperwelten verbluften deze musea hun bezoekers door een bijzondere mix van kunst en wetenschap, schoonheid en weerzin, kennis en sensatie.
- La Specola in Firenze
Firenze is niet alleen de bakermat van Michelangelo en Da Vinci, maar ook van het populairwetenschappelijke museum. In 1775 opende het natuurhistorische museum La Specola haar deuren. De collectie wassen modellen van het menselijke en dierlijke lichaam stond ten dienste van de ‘verheffing’ en de ‘Verlichting’ van het volk. Typisch voor de achttiende-eeuwse tijdgeest geloofden de stichters van het museum dat wetenschappelijke kennis het publiek zowel zou beschaven als gelukkig zou maken. De bezoeker kon in het museum de natuurwetten leren kennen waarop de nieuwe politiek en cultuur van de Renaissance gestoeld was. De anatomische modellen moesten, kortom, de onwetende bezoeker transformeren in een beschaafd burger. Of het museum slaagde in deze opzet is bedenkelijk. Bezoekers vonden de modellen soms eerder sensueel dan educatief. De glazen containers waarin modellen van geslachtsorganen tentoongesteld werden, moesten opmerkelijk sneller worden vervangen dan andere objecten, wellicht door herhaalde aanrakingen van bezoekers.
- De Kunstkamera in Sint-Petersburg
Peter de Grote was diep onder de indruk toen hij het persoonlijke kabinet van de anatoom Frederik Ruysch bezocht in Amsterdam in 1697. De sierlijke en levendige manier waarop Ruysch de lichaampjes van baby’s en peuters had bewaard op sterk water beroerde de Russische tsaar sterk. Zo sterk zelfs dat hij een kind uit de pot nam en kuste op zijn wangen, die ondanks de dood nog steeds rozig waren. Twintig jaar later kocht Peter de Grote de hele collectie van Ruysch voor de aanzienlijke som van 30.000 gulden. De tsaar bouwde voor de preparaten een ‘Kunstkamera’, die het hart werd van zijn nieuwe Keizerlijke Academie van Wetenschappen. Het doel was om de Europese Verlichting en moderne wetenschappen in Rusland te introduceren.
Vandaag bevat de Kunstkamera nog steeds 916 van deze preparaten, versierd met kralenkettingen, kanten mutsjes en manchetten. De decoraties en symbolen waarmee Ruysch skeletten en andere lichaamsdelen omhulde, moesten de toeschouwers doen nadenken over hun eigen sterfelijkheid en hen er de schoonheid van doen inzien. Vaak bevatten de potten met sterk water ook een morele les. Is Sint-Petersburg een beetje te ver? Geen nood, je kan de preparaten van Ruysch sinds kort online bewonderen, en ook in Leiden zijn er enkele ‘werkjes’ van de Amsterdamse doodskunstenaar bewaard.
- Musée de la médecine in Brussel
In Brussel kan je het pathologische kabinet van het voormalige Musée de l’Homme bezichtigen. Net zoals vele gelijkaardige negentiende en vroegtwintigste-eeuwse collecties, stond dit museum vroeger op de Belgische kermis. Voor een bescheiden inkomprijs kon het grote publiek kennismaken met de werking van het menselijk lichaam en de nieuwste chirurgische ingrepen. Daarnaast waren er allerhande curiositeiten, zoals een afgietsel van een vrouw met een hoorn, een Egyptische mummie of een wassen model van de hand van Victor Hugo.
Vooral het cabinet reservé was populair. Hier werd de bezoeker geconfronteerd met de symptomen van verschillende geslachtsziekten. De idee was dat wie de gevaren van een losbandig leven kende, zich fatsoenlijker zou gedragen. Wie met gruwel de vergevorderde stadia van ziekten zoals syfilis of gonorroe had bekeken, zou minder geneigd zijn om een bordeel te bezoeken. Preventie ging zo hand in hand met moralisering: de strijd tegen syfilis was tegelijkertijd een campagne voor de huwelijksmoraal.
- Het Josephinum in Wenen
Na een bezoek aan La Specola in Firenze, was Jozef II jaloers. De Keizer van het Heilig Roomse Rijk bestelde prompt 1.192 modellen van Italiaanse makelij. Na een logistiek uitdagende reis over de Alpen, arriveerden de anatomische modellen in Wenen. Daar kan je ze nog steeds in hun originele staat bezichtigen, tentoongesteld in kabinetten van palissanderhout en Venetiaans glas.
Nochtans werden de modellen in de late achttiende eeuw niet met open armen ontvangen in Wenen. Net omwille van hun sierlijkheid werden ze niet als medische instrumenten aanzien. Medici noemden de wassen modellen smalend ‘speeltjes’, zonder wetenschappelijk of didactisch belang. Hun minachting werd versterkt door de reactie van het grote publiek. Volgens eigentijdse critici beroerden de realistische lichamen met aangrijpende blikken, wulpse (echte) haren en parelkettingen niet het geheugen, maar het hart.
- Musée Fragonard in Parijs
Het museum Fragonard bevat de collecties van de Ecole Nationale Vétérinaire de Maisons-Alfort, één van de oudste dierenartsenscholen ter wereld. De collectie van dierenskeletten en preparaten genoot een grote internationale aandacht sinds haar stichting in 1766, en was bepalend voor de reputatie van de school in de achttiende eeuw.
De topstukken van het museum zijn de beroemde écorchés van de hand van Honoré Fragonard, de eerste professor anatomie van de school. Van de 700 gestroopte lichamen die hij op eigenwijze wijze prepareerde, blijven er vandaag nog 21 over. Door de dode lichamen in geanimeerde poses op te stellen – zoals een aap die in zijn handen klapt of drie dansende foetussen – benadrukte Fragonard de bijzondere status van het anatomische preparaat, dat zweefde op de grens tussen leven en dood. Daarom gaf hij zijn preparaten ook glazen ogen met indringende uitdrukkingen.
Ook ‘De Ruiter van de Apocalypse’ balanceert tussen leven en dood, tussen kunst en wetenschap. Geïnspireerd op een lugubere tekening van de Duitse vroegmoderne kunstenaar Albrecht Dürer, bestaat dit preparaat uit een ruiter op een paard, beiden van hun vel ontdaan. De ruiter wordt omringd door menselijke foetussen op de rug van galopperende schapen- en paardenfoetussen. Körperwelten avant la lettre? Het werk van Fragonard doet nog het meest denken aan de soms bizarre opstellingen van Gunther von Hagens, die wellicht zijn plastinaat van een man op een steigerend paard op de achttiende-eeuwse ruiter des doods baseerde.
Tinne Claes is als postdoctoraal onderzoekster verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Ze onderzoekt hoe onvruchtbaarheid werd gedefinieerd en ervaren na 1945.