Het Belgische schoollandschap van de vroege twintigste eeuw werd gekenmerkt door een sterke verzuiling. Eén van de wapens waarmee de katholieken de ziel van het kind voor zich probeerden te winnen, was de zogenaamde toverlantaarn. Met behulp van deze projector en glazen slides over heiligenlevens en het Nieuwe Testament hoopten katholieke leerkrachten, vaak priesters, hun achterban aan zich te binden en te overtuigen van de katholieke geloofsleer. Maar waarom bevatte een Antwerpse katholieke slidecollectie uit 1925 dan tientallen afbeeldingen van fossielen en dinosauriërs?
Katholieke en liberale platen
De collectie in kwestie was bijeengebracht door het Werk der Lichtbeelden in het onderwijs, een organisatie die in 1908 ‘heel eenvoudig was begonnen in de studiekamer van een leeraar in de geschiedenis’ aan het Sint-Jan Berchmanscollege in Antwerpen. De liberalen, die eerder waren begonnen met het ondersteunen van hun volksvoordrachten met projecties en ook slides leverden aan scholen, moesten nu met hun eigen middelen bevochten worden. Het Antwerpse Werk zou uitgroeien tot de grootste en meest invloedrijke van de katholieke uitleendiensten van België. Tot in de jaren ‘50 leverde het tienduizenden slides aan de Antwerpse katholieke scholen, die gretig van het aanbod gebruikmaakten.
In lijn met hun geloof in de vooruitgang focusten de uitleendiensten van de liberale zuil in de collecties die ze aanboden vaak op wetenschap en technologische ontwikkelingen. Het Werk der Lichtbeelden richtte zich daarentegen vooral op de katholieke core business: het leven van Jezus Christus, het Oude Testament, tientallen series over binnenlandse en buitenlandse heiligen, de katholieke liturgie, de geschiedenis van de Kerk, plus een aantal ‘bedevaarten naar het Heilige Land’. Toch ontbraken onderwerpen als de evolutieleer en de prehistorie niet in de collectie.
Integendeel: in een sectie getiteld ‘geloofsverdediging’ greep de uitleendienst de gelegenheid aan om het publiek te overtuigen van de katholieke opvattingen over deze thema’s. Het meest expliciet gebeurde dat in een serie met de titel “Stamt de Mensch van den Aap af?”, waarin de “ongegrondheid van de evolutietheorie” werd beargumenteerd. “Een tussenschakel” tussen mens en aap zou immers niet bestaan, en de mens moest dus wel “rechtstreeks door God geschapen” zijn. Op een vergelijkbare manier liep een serie over “de eerste tijden van het menschdom” uiteraard precies gelijk met de Bijbel: ze begon met de Schepping en eindigde met de toren van Babel.
Het opnemen van deze slides in de collectie van het Werk was waarschijnlijk een reactie op de slides die werden aangeboden door de liberale uitleendiensten. De collectie van de Brusselse vrijzinnige Ligue de l’Enseignement, bijvoorbeeld, bevatte vijf series over verschillende prehistorische tijdperken, met in totaal meer dan 100 lantaarnplaten. Ze toonden fossielen, prehistorische landschappen en reconstructies van dinosaurussen en andere prehistorische dieren. Deze series gaven ook bewijzen voor de evolutietheorie door skeletten van vroege mensen, moderne mensen en mensapen naast elkaar te zetten. De Antwerpse tegenhanger van het Werk der Lichtbeelden, de uitleendienst van het openbare Schoolmuzeum, bevatte zelfs tien verschillende reeksen over paleontologie met in totaal meer dan 350 platen.
Dino’s en de Schepping
En tòch bevat de katholieke collectie van het Werk ondanks al haar ontkenningen van de evolutietheorie een uitgebreide reeks van meer dan 50 slides over ‘De eerste wezens’. Volgens de beknopte beschrijving van de serie bestond deze uit afbeeldingen van verschillende ‘wervel- en wervellooze dieren’ en de ‘reuzendieren’ der ‘eerste tijden’. Wat er echter precies op de platen te zien was, is moeilijk te achterhalen. Bizar genoeg zijn de in onbruik geraakte glasplaten namelijk in de tweede helft van de twintigste eeuw met beton overgoten en zo verdwenen in de fundering van de nieuwe voorgevel van het Berchmanscollege.
Er is gelukkig één aanknopingspunt: volgens de beschrijving in de catalogus werd de serie vergezeld van een voordracht van de bekende Franse priester en wetenschapper Théophile Moreux. Inderdaad bood de katholieke Franse uitgeverij Maison de la Bonne Presse 126 lantaarnplaten aan die waren gebaseerd op een aantal rijk geïllustreerde boeken van Moreux. Doordat de uitgever aangeeft dat de tekst van het boek D’où venons-nous? was bedoeld om bij de slides voor te lezen, kunnen we dus toch achterhalen wat de slides toonden. Belangrijker nog: de tekst kan ons laten zien waarom de katholieke uitleendienst er überhaupt voor koos om de Antwerpse schoolkinderen naar slides over dino’s te laten kijken.
De afbeeldingen in Moreux’ boek zijn erg uiteenlopend. Ze bevatten bijvoorbeeld kaartjes die aangeven hoe de aarde er in verschillende periodes uitzag. Bovenal tonen ze een groot aantal dinosauriërs en andere prehistorische dieren. De auteur tekende bijvoorbeeld skeletten van een brontosaurus en een iguanodon. De slides bevatten echter ook tekeningen van hoe een stegosaurus en een triceratops eruit zouden kunnen hebben gezien. Een opvallendere afbeelding is een schets van een tegenwoordig minder bekend zeewezen: de twintig meter lange teleosaurus, die volgens Moreux ‘half vis, half krokodil’ was. Als klap op de vuurpijl liet hij zijn fantasie de vrije loop in een zelf vervaardigde tekening van een gevecht tussen een plesiosaurus en een ichtyosaurus.
Een einde aan een ‘periode van waanzin’
Maar waarom wilde het vrome Werk der Lichtbeelden nu juist deze slides aan schoolkinderen laten zien? Het antwoord op die vraag vinden we in de tekst van Moreux’ boek, die het Werk met deze lantaarnplaten meestuurde. De auteur ontkende namelijk helemaal niet dat dinosaurussen ooit bestaan hebben. In plaats daarvan betoogde hij dat het principe van de evolutie nooit de oorzaak voor hun verschijning kan zijn geweest. Daarvoor zou ieder bewijs ontbreken. “Beetje bij beetje, na een periode van waanzin waarin we met gesloten ogen de wildste en meest onwaarschijnlijke hypotheses over evolutie accepteerden,” zouden wetenschappers volgens hem nu eindelijk beginnen te accepteren dat geleidelijke aanpassingen nooit tot het ontstaan van deze dieren geleid zou kunnen hebben. De hand van God moest bij hun verschijning de beslissende rol hebben gespeeld.
Het is dus niet vreemd dat er prehistorische dieren als dinosaurussen op de muren van katholieke scholen werden geprojecteerd. Zij werden niet gezien als bewijs voor de evolutieleer, in tegendeel. Er was maar één conclusie mogelijk: deze monsterlijke wezens waren, voordat ze uitstierven, allemaal door God geschapen.
Meer lezen?
Lichtbeelden in ’t onderwijs. Reglement. Lijst der reeksen. Antwerpen: Werk der Lichtbeelden in ’t Onderwijs, 1933.
Moreux, Théophile. D’où venons-nous? Paris: Maison de la Bonne Presse, 1910.
Moreux, Théophile. ‘Les projections scientifiques’. Le Fascinateur. Organe des récréations instructives de la Bonne Presse 66 (1 juni 1908): 163–65.
Wouter Egelmeers is doctoraatsonderzoeker binnen het project ‘B-Magic’, dat de impact van het eerste visuele massamedium, de toverlantaarn, in kaart brengt. In het kader van dit project onderzoekt hij hoe dit medium het Belgische onderwijs tussen 1880 en 1940 ingrijpend heeft veranderd.
Titelafbeelding: gevecht tussen een plesiosaurus en een ichtyosaurus, afgebeeld in Moreux, D’où venons-nous. Foto door de auteur.