Categoriearchief: Mentaliteiten & gevoelens

Hoe abortus ons beeld van tienermoeders bepaalt

Gastblog door Bente Ooms

“Tienermoeders” kwamen de laatste decennia geregeld onder de aandacht in tijdschriften, boeken en televisieprogramma’s. De beeldvorming was hierbij vaak negatief. Amerikaanse televisieseries zoals Teen Mom oogstten bijvoorbeeld kritiek omdat ze jonge moeders voorstelden als lui, dom en onverantwoordelijk. Ook in België ontving Stephanie Planckaert, de dochter van wielrenner Eddy Planckaert, harde reacties op haar tienerzwangerschap in 2005.

Toch is – en was – de perceptie op tienermoederschap in het verleden onderhevig aan veranderingen.  In de jaren negentig ontstond er in België net een positiever beeld. In de populaire cultuur werden tienermoeders steeds vaker voorgesteld als “moedige meisjes”. En daar zat de nieuwe abortuswetgeving voor iets tussen.

Staking in Gent i.v.m. de arrestatie van dr. Willy Peers, die illegale abortussen uitvoerde (Dutch National Archives)

Hoewel vrouwen gedurende de hele geschiedenis zwanger werden voor hun twintigste, bestond het woord “tienermoeder” niet tot het einde van de twintigste eeuw. Amerikaanse historici situeerden de “uitvinding” van de tienermoeder in de jaren 1970. Een belangrijke verklaring vormde de seksuele revolutie, die maakte dat de burgerlijke stand van zwangere vrouwen minder belangrijk werd. Waar de focus eerst lag op “ongehuwde” moeders, ging voortaan de leeftijd een belangrijkere rol spelen in de berichtgeving over en hulpverlening aan onverwacht zwangere vrouwen.

In Vlaanderen heerste er in de jaren 1970 stilte rond tienermoederschap. De term “ongehuwde moeder” bleef zo gedurende lange tijd de gangbare term. Gazet van Antwerpen vermeldde de term “tienermoeder” bijvoorbeeld pas voor het eerst in 1981. In de loop van de jaren 1990 werd het dan een meer voorkomende term. Hoe kunnen we dit verklaren? Terwijl in Vlaanderen en de Verenigde Staten de seksuele revolutie ongeveer gelijktijdig plaatsvond, verschilde de timing van de legalisering van abortus. In de VS gebeurde dat in 1973, terwijl de wet in Vlaanderen bijna twee decennia later werd doorgevoerd, namelijk in 1990. Dat was cruciaal voor de beeldvorming van “tienermoeders”. 

Historici die kijken naar het fenomeen van tienermoederschap in de Verenigde Staten, wijzen op de impact van abortus op de beeldvorming. Ze beargumenteren dat de beeldvorming positiever werd. Omdat jonge vrouwen vanaf 1973 de mogelijkheid hadden om een onverwachte zwangerschap te beëindigen, groeide in conservatieve middens sympathie voor zij die ervoor kozen om moeder te worden. Jonge vrouwen die niet voor abortus kozen maar hun kind hielden of afstonden voor adoptie, werden nu geportretteerd als “moedig” en “krachtig”. Er ontstonden gespecialiseerde hulpverleningsorganisaties die erop gericht waren om deze “tienermoeders” te ondersteunen.

In Vlaanderen leek iets gelijkaardigs te gebeuren, maar later. Als reactie op de nieuwe abortuswet werd in 1990 het Centrum voor Relatievorming en Zwangerschapsbegeleiding (cRZ)  opgericht. Het doel van het centrum was sensibiliseren, ondersteunen en hulp verlenen bij ongewenste zwangerschap. Met hun campagnes wilde het Centrum een alternatief bieden voor abortus. In dat licht werd de Sifra-luistertelefoon opgericht, een laagdrempelig contactpunt voor vrouwen die onverwacht zwanger bleken. In 1994 werd het project uitgebreid met een contactblad voor vrijwilligsters, dat eveneens de naam ‘Sifra’ droeg.

Vroedvrouwen Sifra en Pua bij de farao, schilderij van James Tissot (Wikipedia)

Inspiratie voor de naamgeving ‘Sifra’ putte het Centrum uit de Bijbel. In het boek Exodus werd namelijk het verhaal van Sifra en Pua verteld. De farao droeg de twee Hebreeuwse vroedvrouwen op om alle pasgeboren Israëlitische jongetjes te doden. Sifra en Pua verzetten zich tegen dat bevel en verzonnen een list om de kinderen in leven te houden. Dat het Centrum voor de naam ‘Sifra’ koos, toont dus een connectie met de abortuswetgeving. Initieel kantte de organisatie zich ertegen en verwierf ze een belangrijke positie in het maatschappelijke debat.

Als deel van een grotere missie, ging het Centrum doorheen de jaren 1990 ook meer aandacht besteden aan de doelgroep van tienermoeders. De organisatie merkte namelijk op dat de abortuscijfers bij tienermeisjes stegen. Als reactie hierop startte het Centrum met sensibiliseringsacties voor ouders en leerkrachten. Daarnaast was er ook in het tijdschrift van Sifra aandacht voor het – in Vlaanderen nieuwe –  fenomeen van “tienermoederschap”.

Het is opvallend dat het Centrum een positief beeld schetste van tienermoeders. Door negatieve stereotypes te weerleggen, creëerden ze een alternatief beeld van de tienermoeder, waarin zij een heldin was. Zo werd er uitvoerig aandacht besteed aan de druk die ouders, vrienden en leerkrachten uitoefenden op jonge vrouwen die onverwacht zwanger bleken. De buitenwereld leek vaak aan te sturen op een zwangerschapsafbreking. Volgens artikels in Sifra-contact toonde dit aan dat tienermoeders “moedige meisjes” waren, omdat ze de kracht hadden gevonden om zich hiertegen te verzetten.

De geboorte van het kind werd vaak geschetst als een ommekeer, waarbij een jong en naïef meisje transformeerde tot een verantwoordelijke moeder. Zo verscheen er in 1994 een – wellicht deels gefictionaliseerde – getuigenis in Sifra-contact, waarin een zekere Kristel, negentien jaar, werd voorgesteld als een meisje met gekleurd haar en opvallende kledij. In de woorden van het artikel was ze “een wat eigenzinnige puber die menig volwassene kwaad of bezorgd maakte”. Na haar zwangerschap groeide ze echter uit tot een “jonge vrouw met een groot verantwoordelijkheidsgevoel” en had “haar uiterlijk dat extravagante verloren”.

Contactblad Sifra (KADOC)

Deze geschiedenis maakt duidelijk dat de beeldvorming van tienermoeders vaak politiek beladen was. Terwijl televisieseries zoals Teen Mom negatieve stereotypes voedden om zo het bewustzijn over anticonceptie te vergroten bij een jonge doelgroep, bracht Sifra-contact positieve verhalen om jonge vrouwen ervan te overtuigen niet voor een abortus te kiezen. “Tienermoederschap” is een politiek fenomeen dat vaak losstaat van de concrete ervaringen van jonge moeders, die eerder grijs zijn dan zwart-wit. Geen wonder dat Stephanie Planckaert in 2019 tijdens een interview met De Morgen nog stelde dat ze het label “tienermoeder” nog steeds verafschuwde.

Bente Ooms is student in het onderzoeksseminarie cultuurgeschiedenis na 1750. Ze schrijft in het academiejaar 2023-2024 een masterproef over ervaringen met tienerzwangerschap.

Titelafbeelding: Cartoon in het eerste Sifra-contact uit 1994 (KADOC).

“Wat zoudt ge later willen worden?”: hoe de voorloper van het CLB genderstereotiepe rolverwachtingen in stand hield

Gastblog door Siel Bosmans

1976. Els* volgt het laatste jaar middelbaar onderwijs en moet een keuze maken: wat wil ze het volgende jaar studeren? Ze twijfelt: geneeskunde of Romaanse talen? In een adviesgesprek wordt geneeskunde haar sterk afgeraden. Zou tropische geneeskunde als beroep namelijk niet te zwaar zijn? Valt geneeskunde wel te verzoenen met haar gezinsleven? Zou het haar niet te veel confronteren met aspecten uit haar eigen leven, waar zij best niet aan herinnerd wordt?

In de jaren 1970 begeleidden zogenaamde Psycho-Medisch-Sociale centra (PMS-centra, nu het CLB) leerlingen in hun studiekeuze. PMS-psychologen en sociaal assistenten gebruikten daarvoor vragenlijsten en testen, en voerden een-op-eengesprekken met leerlingen. Maar in welke mate hielden ze rekening met de wensen en dromen van meisjes en jongens? Hoe genderstereotiep waren die adviezen?

In de jaren 1970 probeerden Belgische beleidsmakers alle kinderen evenveel onderwijskansen te bieden, ongeacht hun gender of sociale achtergrond. Dat deden ze door onder andere gemengd onderwijs en vernieuwingsoperaties, zoals het Vernieuwd Secundair Onderwijs (VSO), te verplichten in het rijksonderwijs. De katholieke scholen hadden een pedagogische vrijheid en konden daardoor zelf kiezen wat ze invoerden. In die democratiserings­­context behaalden driemaal meer jongeren hun secundair diploma dan in de jaren 1960 en vatten steeds meer 18-jarigen hogere studies aan. Bij meisjes was de toename spectaculair: zesmaal meer meisjes studeerden af aan het secundair onderwijs én voor het eerst verwierven meer meisjes dan jongens een hoger diploma.

Figuur 1: Beeld door Lauri Pietarinen: ‘Tyttö istuu pulpetissa kirjoittamassa tehtäväpaperiin’, uit de jaren 1970 (Bron: Helsinki City Museum).

Die aspiraties om verder te studeren zien we ook terugkomen in vragenlijsten voor ouders en leerlingen afgenomen door een vrij PMS-centrum, met onder andere meisjesscholen als werkingsgebied, over de interesses, achtergrondinformatie en verwachtingen van leerlingen en ouders. Op de vraag “Zoudt ge graag verder studeren?” reageerde bijna iedereen positief. Meisjes kozen vaak voor sociaalgerichte, zorgende, zogenaamd ‘vrouwelijke’ richtingen zoals sociaal werk of verpleegkunde. Wie meer positief-wetenschappelijke interesses toonde op het einde van de lagere middelbare cyclus (nu het derde middelbaar), werd aanvankelijk door PMS-medewerkers gestimuleerd om de “belangstelling voor de moderne talen verder te cultiveren”.

Dat veranderde op het einde van de jaren 1970: een leerlinge met interesse in “wiskunde, het artistieke en het sociale” kreeg als advies om Wetenschappen te studeren als de wiskundeleerkracht daarvoor groen licht gaf. Hoewel meer meisjes verder studeerden dan voordien, bleef hun studiekeuze binnen de traditionele rolverwachtingen passen. Ook in het begin van de jaren 1970 volgde het PMS-studiekeuzeadvies dat heersende rollenpatroon. Tegen het einde van het decennium zien we het begin van een kentering en werden meisjes voorzichtig gestimuleerd om hun interesses te volgen en minder ‘vrouwelijke’ studies te kiezen.

Die belangstelling voor ‘vrouwelijke’ studierichtingen heeft ook te maken met de latere beroepsvoorkeur. Bij zowel de vraag “Welk beroep zoudt ge later willen uitoefenen?” als “Welk beroep zoudt ge in geen geval willen uitoefenen?” nam de meerderheid van de meisjes enkel ‘vrouwelijke’ beroepen in overweging: verpleegster, lerares, poetshulp of secretaresse. In gemengde lagere scholen gold hetzelfde voor jongens, ook zij beantwoordden beide vragen enkel met ‘mannelijke’ jobs. Door hun gender was de verbeeldingswereld over hun toekomstig beroep beperkt. Dat of de wil om aan het verwachtingspatroon te beantwoorden, leidde tot deze typisch ‘vrouwelijke’ en ‘mannelijke’ beroepen.

Figuur 2: De belangstellingstest naar Moreau en Vinette: ‘Wat doet gij het liefst?’, 1971 (Bron: Archief Annuntiaten Heverlee).

PMS-testen versterkten die dualiteit op allerlei manieren. Zo kwamen in de vragen mannen en jongens vaker dan vrouwen en meisjes voor als onderwerp. Bovendien kregen de leerlingen traditionele genderrollen voorgeschoteld. In rekenoefeningen verdeelden jongens geld onder elkaar, kreeg een jongen zakgeld of maakte een man een autorit. In een dictee “stond [vader] de veldflessen te vullen, terwijl moeder de boterhammen klaarmaakte”. De oefeningen normaliseerden op die manier de traditionele genderrollen van een werkende man en een zorgende vrouw.

Het PMS legde twee verschillende testen die peilden naar interesses voor aan leerlingen, beide onder de titel “Wat doet gij het liefst?”. Eén gericht op jongens, de andere aangepast voor meisjes, omdat die voor jongens “niet bruikbaar was” volgens Juul Stinissen, toenmalig hoogleraar in de psychodiagnostiek aan de KU Leuven. Bij elke vraag moesten de leerlingen aangeven wat ze uit vier opties verkozen. Hoewel sommige keuzemogelijkheden hetzelfde waren voor jongens en meisjes, verschilden de technische opties steeds.  Zo konden meisjes in een vraag kiezen voor “modellen voor kleedjes tekenen” en jongens voor “vliegtuigbouwer worden”. Ook bij andere vragen beperkten de technische opties de interessevelden voor meisjes tot snit en naad en die van jongens tot technologische vaardigheden. Kortom, de belang­stellings­testen spiegelden voor­ingenomen toekomst­perspectieven voor.

In de “persoonlijke vragenlijsten” waarin leerlingen hun levensideaal konden verwoorden, was de droom van het gezin alomtegenwoordig. Bijna elk meisje wilde een gezin: “een man en een hoop kinderen” of “een gelukkig huwelijk met kinderen”. De meerderheid daagde daarbij wel het traditionele kostwinnermodel uit, waarbij de man gaat werken en de vrouw thuisblijft. Een leerlinge schreef bijvoorbeeld: “Ik [zou het] heel erg vinden moest ik mijn diploma behaald [hebben], gaan werken en dan ermee ophouden”. Hoewel de vrouwelijke leerlingen wilden werken, geloofden velen dat er van hen werd verwacht als moeder thuis te blijven voor de kinderen. In de woorden van één leerling: “Als je natuurlijk kinderen hebt is het moeilijk, maar daarna moet men terug gaan werken”.

Figuur 3: Beeld door Wim van Rossem: ‘Huwelijk Balletpaar’, 1961 (Bron: fotocollectie Anefo).

Daarnaast groeide de behoefte aan een “companionate marriage”: een verbintenis die niet alleen een economische afspraak is, maar ook gebaseerd is op liefde en waarin vaders een grotere rol spelen in de opvoeding. De vrouwelijke leerlingen verlangen naar “een man die dolveel [sic] van me houdt en een reuzegoed [sic] vader is voor zijn kinderen”, of wilden een “levenspartner vinden die me volledig begrijpt”. Hun ideaal bleef, ondanks die evolutie, een heteronormatief gezin waarin de man de kostwinner was en zijn echtgenote de huisvrouw.

In de jaren 1970 kregen meisjes de kans om verder te studeren. Ze deden dat voor het eerst ook in groten getale. Toch kwam er geen harde breuk met het verleden: de studiekeuzes, toekomst­perspectieven, ideaalbeelden en verbeeldings­wereld van jongens en meisjes lagen in lijn met de stereotype rolverwachtingen. De rol van de PMS-centra is daarin van groot belang geweest: adviserende PMS-medewerkers, gestandaardiseerde testen en vragenlijsten bekrachtigden het rollenpatroon impliciet én expliciet. Maar hoe staat het vandaag? Aan de KU Leuven bestaat de helft van de bacheloropleidingen voor meer dan twee derde uit studenten van hetzelfde geslacht. Bovendien bestaar er ook vandaag nog een genderonevenwicht: jongens domineren in technische studierichtingen, meisjes kiezen vaker voor verzorgende en pedagogische studierichtingen.

Figuur 4: Instroom naar geslacht en per opleiding over tien academiejaren aan de KU Leuven (2010-11 tot en met 2019-20) (bron: Geïntegreerd Gender Equality Plan 2021).

* Fictieve naam

Flour, Els, Eliane Gubin, Claudine Marissal, Romy Cockx, Leen Van Molle, en Catherine Wallemacq. Jongens en meisjes … bestemming bekend? België, 1830-2000. Brussel: AVG-Carhif, 2009.

Ronsijn, Wouter. ‘Educational Expansion and Gender Inequality in Belgium in the Twentieth Century’. Histoire & mesure XXIX, nr. 1 (2014): 195-218.

Tisdall, Laura. ‘“What a Difference It Was to Be a Woman and Not a Teenager”: Adolescent Girls’ Conceptions of Adulthood in 1960s and 1970s Britain’. Gender & History 34, nr. 2 (2022): 495-513.

Siel Bosmans is student in het onderzoeksseminarie Cultuurgeschiedenis na 1750 en schrijft in het academiejaar 2023-2024 een masterproef over studiekeuze en gender in de jaren 1970.

Titelafbeelding: Foto van een studiekeuze-adviseur die een gesprek voert met een leerling, Sylvania (Georgia), 1951 (Bron: Screven-Jenkins Regional Library System Collection).

Het geschiedenisonderwijs in Nazi-Duitsland kwam niet zomaar uit de lucht vallen

Door Brent Geerts

Na de Eerste Wereldoorlog wezen veel West-Europese landen, waaronder de pas opgerichte Duitse Weimarrepubliek, het geschiedenisonderwijs aan als medeplichtig aan de internationale vijandigheid die tot de oorlog had geleid. Hoewel er daar ambities bestonden om het geschiedenisonderwijs te moderniseren, bleven veel leraren en pedagogen trouw aan meer conservatieve opvattingen uit het Duitse Keizerrijk (1871-1918). Naarmate de politieke instabiliteit in de Weimarrepubliek toenam tegen het einde van de jaren 1920, kwam deze conservatieve grondstroom steeds sterker in nationaalsocialistisch vaarwater terecht. Het ontluikende naziregime maakte daar handig gebruik van om het geschiedenisonderwijs naar zijn hand te zetten, eens de machtsovername in 1933 een feit was. Deze ‘gelijkschakeling’ met het regime verliep zonder veel weerstand, wat historici doet spreken van een ‘zelf-gelijkschakeling’ die niet zomaar uit de lucht kwam vallen, maar getuigde van de voortzetting van een geleidelijk proces.

Wie es eigentlich gewesen ist?

Sinds de eenwording van Duitsland in 1871 werd aan het geschiedenisonderwijs als belangrijkste doel het vormen van loyale en patriottische burgers toegeschreven. Na de Eerste Wereldoorlog keerde het sociaaldemocratische Weimarbewind zich echter tegen die doelstelling en de (vermeende) gevolgen daarvan. Ze probeerde té chauvinistische passages uit leerboeken te halen, kindgericht onderwijs te introduceren en democratische republikeinse waarden te promoten. In december 1919 werden leerboeken uit het tijdperk van keizer Wilhelm II (1888-1918) dan ook ongeldig verklaard. Het geschiedenisonderwijs moest zich verwijderen van dynastieke en militaire geschiedenis, ruimte geven aan sociaal-culturele geschiedenis in combinatie met politieke geschiedenis, en wereldgeschiedenis naast nationale geschiedenis plaatsen. Hervormingsgezinde beleidsmakers en auteurs van nieuwe geschiedenisboeken streefden naar een Rankeaanse benadering: geschiedenis moest zo objectief mogelijk worden gepresenteerd (wie es eigentlich gewesen) en boven elk partijpolitiek standpunt staan.

Deze initiatieven botsten op veel weerstand bij een meer conservatieve grondstroom in het onderwijsveld zelf. Hun opvattingen bleven sterk schatplichtig aan de triniteit Kaiser, Volk und Vaterland die in het Keizerrijk centraal stond. Hevige protesten, gedragen door geschiedenisleraren in verschillende Duitse deelstaten, leidden tot het intrekken van verschillende besluiten, zoals het verbod op het gebruik van leerboeken uit het Keizerrijk. In de praktijk bleef ook de gewenste verruiming van perspectieven op het verleden in herwerkte en nieuw verschenen leerboeken grotendeels afwezig. De focus verschoof in bepaalde mate wel van ‘grote’ mannen naar ‘gewone’ mensen door het betrekken van zogenaamde alledaagse geschiedenis. Toch bleef het nationale perspectief op het verleden het meest dominant. Tegen de Rankeaanse logica in werd het heden gezien als een nieuwe morele maatstaf om het verleden tegen af te meten en werden de wortels van de huidige Weimarrepubliek gezocht in een mythisch en geromantiseerd ver verleden.

Traditie boven vernieuwing

Figuur 1: visuele voorstelling die de ongelijke militaire uitrusting van verschillende West-Europese landen na de Eerste Wereldoorlog uitdrukt in een leerboekhoofdstuk over het Verdrag van Versailles (Bron: Adolf Meyer, Die neueste Zeit von 1815 bis zur Gegenwart, München 1932, p. 171).

In 1924-1925 vond een eerste échte wijziging in de geschiedenisleerplannen plaats, geleid door de Pruisische nationaal-liberale politicus Hans Richert. Deze Pruisische hervorming gold als een voorbeeld voor de andere Duitse deelstaten, en moest het culturele bewustzijn onder jongeren aanwakkeren. Daarbij stond niet alleen de Duitse cultuur en geschiedenis centraal, maar werd er ook naar internationale verzoening gestreefd. Toch bleef, zoals al eerder bleek, de invloed op de onderwijspraktijk beperkt. Veel leraren interpreteerden de geest van de hervormingen van Richert in een enge nationalistische zin, waardoor de focus net nog meer kwam te liggen op (veelal mannelijke) helden uit het grootse Duitse verleden. Die enge interpretatie, gecombineerd met het verharde politieke klimaat aan het begin van de jaren 1930, verdrong de naoorlogse ambities en idealen van het Weimarbeleid.

Na de economische wereldcrisis van 1929 groeide de nationaalsocialistische beweging sterk. Haar visie op het geschiedenisonderwijs sloot nauwer aan bij de opvattingen uit het Keizerrijk dan bij die van de hervormingsgezinden binnen de Weimarrepubliek. Veel leraren bleven loyaal aan deze oudere opvattingen, waardoor de nazibeweging kon inspelen op hun nationalistische geschiedbeeld. Ze oefenden druk uit op leerboekauteurs om kleine wijzigingen en aanvullingen door te voeren, door bijvoorbeeld meer nadruk te leggen op, en veel uitgebreidere verhalen te vertellen over het leven van ‘grote persoonlijkheden’. Die nadruk werd versterkt door het toevoegen van paginagrote portretten. Ook werden er nieuwe hoofdstukken toegevoegd aan de leerboeken over het meest recente verleden, gericht op de ‘ongelijke’ behandeling van Duitsland in het Verdrag van Versailles (dat het resultaat vormde van de vredesonderhandelingen na de Eerste Wereldoorlog) en de ‘tegenstrijdigheden’ in de grondwet van de Weimarrepubliek. Leraren zoals Arnold Reimann, die tussen 1924 en 1933 ook voorzitter was van het verbond van Duitse geschiedenisleraren, begonnen dan ook nieuwe reeksen uit te geven. Het verbond kwam regelmatig in conflict met het onderwijsministerie in Pruisen vanwege tegenstrijdige visies.

Figuur 2: eerste pagina van een nieuw toegevoegd hoofdstuk aan het einde van een bestaand geschiedenisleerboek, handelend over de periode na de Eerste Wereldoorlog. De eerste zin, “Das Diktat von Versailles lastet schwer auf Deutschland“, zet de nogal tragische toon van het hoofdstuk onmiddellijk in (Bron: Josef Habisreutinger, Geschichte der Neuzeit, Bamberg 1932, p. 218).

Een langzame onderwijsrevolutie

Na de nationaalsocialistische machtsovername van 1933 was het duidelijk dat het geschiedenisonderwijs boven alles een Hilfsmittel der Politik moest worden. De Nationalsozialistischer Lehrerbund (NSLB) werd ingezet om het lerarenkorps  ‘uit te zuiveren’ door marxisten, joden en vrijmetselaars te weren. Mede door het organiseren van ideologische training zorgde ze ervoor dat overige leraren het regime steunden. De nadruk kwam op het nationaalsocialistische wereldbeeld te liggen, waarin de lange strijd voor een homogene Volksgemeinschaft en de zoektocht naar Lebensraum centraal stonden. In de bredere propaganda van het Derde Rijk ontstond al snel het beeld van het jaar 1933 als een glorieus revolutiejaar dat een sterke cesuur vormde in de Duitse geschiedenis. Ook in de onderwijspraktijk werd dat beeld versterkt. 1933 werd ingeschreven in de bestaande leerboeken als het hoogtepunt van een bewustwordingsproces. “Geen enkele Duitse jongen of meisje zaal ooit mooier opvoedings- en educatiemateriaal vinden over deze periode”, schreef auteur Hans Roder vooraan in zo’n publicatie.

Figuur 3: Propaganda-affiche voor het lerarenmagazine van de Nationalsozialistischer Lehrerbund (NSLB), augustus 1934 (Bron: Alamy Images).

Ondanks al die inspanningen was een algehele herziening van de leerplannen en -boeken geen prioriteit voor de nazi’s. Bestaande leerplannen en oudere leerboeken, die al sterk nationalistisch waren, bleven in gebruik. Zoals de officiële NSDAP-krant, de Völkischer Beobachter, echter aangaf was het “de plicht van elke geschiedenisleerkracht om met zijn nationaalsocialistisch getrainde overtuiging les te geven, zelfs voordat het nieuwe leermateriaal beschikbaar is.” In het afdwingen van die plicht speelde de NSLB een belangrijke rol. De organisatie stimuleerde het aanbrengen van wijzigingen in herdrukte leerboeken, waarbij gebeurtenissen en personen, door het toevoegen van korte zinnetjes, in overeenstemming met de nationaalsocialistische ideologie in een ander daglicht werden geplaatst.

Ondanks het revolutionaire beeld van het jaar 1933, tekende er zich in het geschiedenisonderwijs slechts een trage en moeizame revolutie af. Het duurde tot 1938 voor er op rijksniveau een algemene hervorming volgde, die ook het geschiedenisonderwijs helemaal in het nationaalsocialistische wereldbeeld insloot. Historici oordelen dan ook dat die, onder meer door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog een jaar later, maar heel weinig impact had in de praktijk. Veel nieuwe leerboeken verschenen pas aan het begin van de jaren 1940, toen de oorlog reeds hevig woedde. Een eigen, op nazistische leest geschoeid geschiedenisonderwijs kwam dus verre van uit de lucht gevallen. Het geraakte in de eerste plaats maar moeilijk van de grond en wanneer het begin jaren 1940 dan toch zijn kruissnelheid bereikte, was de finale zwanenzang van het naziregime reeds ingezet.

Meer lezen?

Brent Geerts, ‘Het narratieve pad van de Duitse geschiedenis: geschiedenisleerboeken en historische narratieven in de Weimarrepubliek en het Derde Rijk (1918-1945)’ (Onuitgegeven masterproef, KU Leuven, 2021).

Lisa Pine, Education in Nazi Germany (New York: Berg, 2010).

Marjori Lamberti, The politics of education: teachers and school reform in Weimar Germany (New York: Berghahn Books, 2002).

Brent Geerts is doctoraatsonderzoeker aan de Onderzoekseenheid Geschiedenis van de KU Leuven. Hij studeerde in 2021 af als master in de geschiedenis met een masterproef over het geschiedenisonderwijs in Duitsland tijdens het Interbellum. Momenteel bereidt hij een proefschrift voor in het kader van het ‘Congo-Arab Heritage in Historical Narratives’ (CAHN) project, waarin museumeducatie over koloniaal erfgoed in Belgische musea centraal staat.

Titelafbeelding: een lerares en haar leerlingen tijdens een geschiedenisles over het Verdrag van Versailles in Berlijn anno 1933 (Bron: Encyclopedia Britannica).

Hatemail in 280 tekens: van 1891 tot vandaag

Door Christiaan Aart Engberts

De klacht dat wetenschappers teveel geneigd zijn om zich terug te trekken in een ivoren toren is welbekend. Sommigen voelen zich ongetwijfeld ook door dit verwijt aangesproken. De wetenschapper die deze toren verlaat om haar licht te schijnen op maatschappelijk gevoelige onderwerpen wordt niet zelden geconfronteerd met nog veel bijtendere kritiek. In een lezing voor de Universiteit Leiden richtte hoogleraar Griekse taal en literatuur Ineke Sluiter het vizier op het klimaat op sociale media, waar wetenschappers niet zelden gestalkt, gedoxxt en soms zelfs met de dood bedreigd worden. Hoewel deze giftigheid vaak tegen vrouwen en mensen van kleur gericht lijkt, is niemand immuun voor cyberbullying. Dit schaadt bovendien zowel het gevoel van sociale veiligheid van de wetenschappers als het publieke debat.

Theodor Nöldeke (bron: Wikimedia Commons)

De hatelijkheid die zich via sociale media vaak anoniem verspreidt, lijkt op het eerste gezicht een typisch product van de 21ste eeuw: eerder waren er immers geen Facebook, Instagram of X. De verregaande polarisatie van nieuwsmedia wordt eveneens vaak als typisch hedendaags ervaren, net als het welig tieren van de complottheorieën die dit versterken. Toch zijn deze zaken niet nieuw. Dat is misschien niet zo verrassend waar het de complotten en de media betreft: de hieronder besproken antisemitische verzinsels en hetzes zijn eerder beschreven. Alle sporen van anonieme hatemail gaan echter meestal verloren: slechts weinig wetenschappers vinden het de moeite waard om deze te bewaren. Toen de semitist Theodor Nöldeke als getuige-deskundige bij een antisemitismeproces betrokken raakte in 1891, bewaarde hij de anonieme verwensingen die hij in zijn brievenbus vond wel.

Een moord in Xanten

De aanleiding van dit proces was de dood van een vijfjarig jongetje in het Duitse Xanten. Johann Hegmann werd gevonden in de schuur van een herbergier. Een eerste oppervlakkig onderzoek suggereerde dat zijn keel was opengesneden door iemand die daarin zeer bekwaam was en dat zijn bloed was afgetapt voordat hij in de schuur was achtergelaten. Op basis van die voorbarige conclusies deed al snel het verhaal de ronde dat Hegmann gedood moest zijn door een Joodse rituele slachter. In de antisemitische pers deden immers al jarenlang verhalen de ronde over duistere Joodse religieuze rituelen, waarbij christelijke kinderen om het leven gebracht zouden worden. De link met Adolf Buschhoff, de slachter van de Joodse gemeenschap van Xanten, was vervolgens snel gelegd. Het proces tegen hem werd aandachtig gevolgd in de pers. Antisemitische en liberale kranten stonden hierbij lijnrecht tegenover elkaar.

In Xanten ligt een klein kind, / God weet wie zijn moordenaars zijn. (bron: Wikimedia Commons)

Direct bewijs voor Buschhoffs schuld was er niet, dus de antisemitische pers moest het van indirect bewijs en complottheorieën hebben. Zij beweerde dat de Talmoed en andere religieuze teksten Joden zouden oproepen tot het plegen van rituele moorden. Nöldeke werd als getuige-deskundige gevraagd om zijn oordeel te geven over deze beschuldiging. Alle betrokkenen wisten vooraf wat ze van hem konden verwachten: tien jaar eerder had hij in een getuigschrift voor een gelijksoortig antisemitismeproces in Wenen reeds gesteld dat de veronderstelde moorddadige oproepen nergens in de Joodse religieuze literatuur te vinden waren. Zodra bekend werd dat hij als getuige-deskundige naar Xanten zou afreizen, begon de antisemitische pers daarom een hetze die erop gericht was om zijn geloofwaardigheid in twijfel te trekken.

Een antisemitische mediahetze en persoonlijke aanvallen

Deze hetze was geworteld in een ander populair antisemitisch stereotype: Joden zouden ongehoord rijk zijn en hun financiële middelen zonder scrupules gebruiken om een buitensporige maatschappelijke invloed uit te oefenen. Nöldeke werd ervan beschuldigd dat hij zich in Wenen door rijke Joden had laten omkopen om een valse getuigenis af te leggen. De zogenaamd deskundige getuigenis van iemand die zich al eerder door Joods geld had laten omkopen zou dan natuurlijk overduidelijk onbetrouwbaar zijn. De conservatief-katholieke en antisemitische krant Germania behoorde tot de ijverigste verspreiders van deze complottheorie. Nöldeke voelde zich zelfs gedwongen om zich met een ingezonden brief in de krant te verdedigen. Over zijn Weense honorarium schreef hij dat het “slechts een kleine fractie” was van het bedrag dat de krant genoemd had. De onkostenvergoeding voor zijn aanwezigheid in Xanten beschreef hij als “een bedrag […], dat als vergoeding voor de inspanning […] nauwelijks als te hoog gezien kan worden.” Het valt te betwijfelen of de lezers van Germania ook daadwerkelijk overtuigd werden door de verdediging van Nöldeke.

De kritiek op Nöldeke bleef namelijk niet beperkt tot persoonlijke aanvallen in de antisemitische pers. Hij ontving ook venijnige brieven. Hiervoor hoefden de briefschrijvers zijn adres niet te kennen: de adressering ‘Professor Nöldeke, Strassburg’ was voldoende. Een bezorgde burger uit Stettin leerde hem de les: “In Joodse wetboeken staat niets over rituele moorden, wie daarin iets daarover zoekt is een grote ezel; toch komt het voor en dit is vaak bevestigd, maar helaas zelden bestraft. Het is u toegestaan deze kaart ingelijst in uw mooie kamer op te hangen.” Een anoniem briefje uit Halle bevatte een zeer beknopte boodschap: “Altijd zorgvuldig als een Duitse hoogleraar, huilebalk!” Een andere anonieme briefschrijver weigerde een heel blad briefpapier te verspillen en schreef zijn verwensing op een afgescheurd briefhoekje: “Zou u zich niet nog een beetje meer als Jodenagent willen laten zien? Of bent u misschien Antisemiet? Uw uur zal nog wel komen en het geld van Xanten zal bovendien wegvloeien zoals het binnengekomen is. Het zal dus doorgaan. Ook zonder u.” De suggesties dat Nöldeke’s ‘uur nog wel zou komen’ en dat het proces ‘ook zonder hem’ zou doorgaan klinken bijna even dreigend als de giftigste hedendaagse intimidatie die sommige wetenschappers op sociale media ervaren.

Anoniem schrijven aan Theodor Nöldeke, waarschijnlijk 1892. Gereproduceerd met toestemming van de Universitätsbibliothek Tübingen.

Al deze berichten hadden in 2024 keurig binnen X’s limiet van 280 tekens per bericht gepast. En hoewel deze anonieme briefjes onbenullig lijken, was de dreigende sfeer die zij creëerden niet zonder gevolgen. Om te voorkomen dat zijn reputatie schade zou oplopen, voelde Nöldeke zich gedwongen om voor zijn vertrek naar Xanten een deel van zijn vergoeding te doneren aan onberispelijke goede doelen: de Zusters van Barmhartigheid en de Evangelische Diaconessen in Straatsburg. De observatie dat anonieme bedreigende berichten aan maatschappelijk betrokken wetenschappers niks nieuws zijn, maar juist een lange geschiedenis hebben, bagatelliseert deze praktijken dus op geen enkele wijze. Integendeel! Zelfs de moeilijk te traceren sporen van zulk intimiderend gedrag in de negentiende eeuw laten zien dat het – helaas – maar al te makkelijk aantoonbare gevolgen heeft.

Meer lezen?

Hillel J. Kieval, ‘Neighbors, Strangers, Readers: The Village and the City in Jewish-Gentile Conflict at the Turn of the Nineteenth Century’. In: Jewish Studies Quarterly 12(1), 2005, 61-79.

Ineke Sluiter, Open deuren, diesrede, in verkorte vorm uitgesproken aan de Universiteit Leiden, 8 februari 2021. Zie: https://www.universiteitleiden.nl/binaries/content/assets/algemeen/dies-2021-diesrede-sluiter.pdf.

Krantenknipsels en brieven over het Buschhoffproces uit de nalatenschap van Theodor Nöldeke zijn te vinden op de website van de Universitätsbibliothek Tübingen: https://opendigi.ub.uni-tuebingen.de/opendigi/Md782-A267.

Christiaan Aerts Engberts werkt als postdoctoraal onderzoeker aan de transnationale geschiedenis van de Leuvense universiteit in het kader van haar 600-jarige jubileum in 2025. In 2019 promoveerde hij aan de Universiteit Leiden met een proefschrift over wetenschappelijke deugden en wederzijdse evaluatie onder Duitse geleerden in de late 19e en vroege 20e eeuw. In de jaren voorafgaand aan het onderzoek naar de transnationale geschiedenis van de Leuvense universiteit doceerde hij cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en publiceerde hij onder meer over de geschiedenis van de oriëntalistiek en de psychologie.

Titelafbeelding: ‘De Joden verzamelen het bloed van christelijke kinderen voor hun magische handelingen’, in: Mœurs, usages et costumes au moyen âge et à l’époque de la renaissance (Parijs, 1971) (bron: Wikimedia Commons).

Tijdschriftannonces als het Tinder van de jaren ‘50?

Door Felix Deckx

In de maart-editie van het Vlaamse muziekblad ‘Song Parade’ uit 1958 verscheen een contactadvertentie van een ‘meisje uit het Antwerpse’. Ze beschreef zichzelf als een ‘blondine met blauwe ogen, zeer veel houdend van dans en film’. Om haar te vergezellen tijdens deze spannende uitgaansactiviteiten was ze naarstig op zoek naar een zwartharige jongeman tussen 20 en 22 jaar, die bovendien van ‘katholieke komaf’ moest zijn en als het even kon ook nog eens ‘van het slanke type’.

De laatste decennia heeft het internet de rol van de gedrukte pers als koppelaar der singles haast volledig van de kaart geveegd. Men zou in ons digitale tijdperk bijna vergeten dat vrijgezellen niet altijd terechtkonden op Tinder. Op het profiel van deze hippe datingapp kunnen gebruikers naast een serie zo imponerend mogelijke foto’s, ook hun interesses vermelden, samen met hun leeftijd, opleiding en woonplaats. Wanneer twee gebruikers elkaars profiel naar rechts ‘swipen’ ontstaat er een ‘match’ en stelt de app de potentiële tortelduiven met elkaar in contact. De lezers bij wie de Engelse terminologie reeds verwarring en onbegrip veroorzaakt, kan ik geruststellen; het achterliggende patroon is verre van nieuw en vertoont opvallende gelijkenissen met de werking van tijdschriftannonces uit vroeger tijden.

Vrijgezellenpraatjes in Song Parade

Song Parade-cover van juni 1958 met een jonge Elvis Presley

Samen met de krant zag ook de contactadvertentie het levenslicht in het midden van de zeventiende eeuw. De eerste advertenties hadden niets met de zoektocht naar een geschikte partner te maken, maar hengelden naar te koop aangeboden paarden of beschikbaar dienstpersoneel. Zeventiende-eeuwse lolbroeken zagen hier al snel de humoristische mogelijkheden van in en lieten satirische vrijgezellenadvertenties publiceren, die bol stonden van het dubbelzinnige taalgebruik. Een halve eeuw nadien verschenen in de Engelstalige pers voor het eerst ook oprechte annonces. In België kregen ze pas later voet aan de grond, maar vanaf 1900 ging het snel en groeide het fenomeen uit tot een noemenswaardig alternatief voor wanneer de openlijke zoektocht naar een geschikte wederhelft geen evidentie bleek.

Het hoogtepunt van de annonces in de jaren 1950 viel samen met het ontstaan van de eerste Vlaamse tijdschriften voor jongvolwassenen. Voor wie de ‘Kleine Zondagsvriend’ ontgroeid was, maar tegelijkertijd nog geen kaas gegeten had van ellelange Wetstraatpolemieken op broadsheetformaat, bestond er sinds 1955 ‘Song Parade’. Het populaire tijdschrift was het geesteskind van Mechelaar Jan Torfs, die in de Vlaamse markt een gat weggelegd zag voor een muziekblad met songteksten naar Amerikaans model. Specifiek doelend op een hip en jong lezerspubliek kende het tijdschrift met ‘Song Parade Praatjes’ ook een hoekje voor contactadvertenties. Antwoorden kon door een brief te schrijven naar de redactie, die deze vervolgens doorspeelde naar de eigenaar van het ‘Praatje’.

Liefde is van alle tijden …

Een fictief Tinderprofiel voor het Meisje met de parel van Vermeer (Beeld: Tinder News)

Opvallend genoeg zijn de gelijkenissen tussen de Song Parade-annonces en hedendaagse datingprofielen legio. Hoewel de inzender volledig vrij was in de samenstelling van zijn of haar advertentie, kwamen steeds dezelfde variabelen terug die we vandaag toch vooral van Tinder kennen, namelijk: leeftijd, regio, interesses en foto’s. Na een snelle blik op het actueel onderzoek blijkt bovendien dat deze variabelen door de tijd heen ook heel gelijkaardig werden ingevuld. Net als vandaag waren mannen in de jaren 1950 doorgaans op zoek naar een vrouw die even oud of iets jonger was dan zijzelf, terwijl de vrouwelijke inzenders net het omgekeerde wensten. Song Parade-vrijgezellen zagen daarnaast hun potentiële wederhelft het liefst dicht bij de eigen kerktoren wonen. Hun creativiteit ging echter wel verder dan plaatsvermeldingen genre ‘in de omgeving van …’,  vergelijkbaar met Tinders concentrische cirkels. Sommige inzenders ambieerden zo ‘een kustbewoner’, iemand ‘van Linkeroever tot Temse’ of zelfs ‘een in Duitsland gekazerneerde soldaat’.

In hun streven om zo aantrekkelijk mogelijk over te komen hanteerden de mannelijke en vrouwelijke adverteerders andere, trouwens ook nog steeds doorlevende, vormen van zelfrepresentatie. Mannen omschreven zichzelf als krachtig en capabel door te verwijzen naar hun groot gestalte, sportiviteit en risky hobby’s zoals motorrijden en zeilen. Vrouwen probeerden daarentegen zo beminnelijk mogelijk over te komen met eerder mysterieuze omschrijvingen als ‘jong’, ‘knap’ of ‘lief’. Beide geslachten typeerden hun ideale wederhelft vaak als ‘moderne muziekliefhebber’, ‘goede danser(es)’ en ‘sportieveling’, mogelijks gewoon beleefde eufemismen voor ‘niet stijf of oubollig’, ‘levenslustig’ en ‘afgetraind’.

Het oog wil natuurlijk ook wat; ook in de jaren 1950. Om het woord snel bij de daad te kunnen voegen eindigden veel annonces dan ook met: ‘foto gewenst’, al dan niet gevolgd door: ‘één terug op erewoord’. Anders dan bij Tinder werden potentiële matches dus niet zonder weerhouden blootgesteld aan elkaars meticuleus uitgekozen beeldmateriaal. De ontvanger van een door Song Parade opgestuurde zwart-witfoto was immers steeds in de mogelijkheid zijn of haar ‘erewoord’ te doorbreken bij een visuele afknapper.

… Maar tijden veranderen

Andere omschrijvingen uit de Song Parade-annonces hebben de tand des tijds niet overleefd. Verwijzingen naar ‘ernstige karakters’ en ‘deftigheid’, bijvoorbeeld, zouden vandaag zowaar op wenkbrauwengefrons kunnen rekenen. Ook aan de bezigheden van de inzenders valt op dat de wereld de voorbije zeventig jaar niet stilstond. Haast de helft van de mannelijke adverteerders omschreef zichzelf zo als dienstplichtige ‘soldaat’, al dan niet in Duitsland. Ver weg van familie en vrienden bleek een vrouwelijke pennenvriendin zo voor velen een welgekomen afleiding, met daarbovenop een genoeglijk toekomstperspectief. Ook vermeldenswaardig zijn de jonge koloniaal die een ‘ontwikkelde’ echtgenote zocht om mee naar Congo te trekken en het vlijtig naaistertje opzoek naar een globetrotter.

Een keur aan Song Parade Praatjes uit de periode 1956-1958

Betrekkelijk vrouwvriendelijk waren de meeste annonces ook niet bepaald. Een Leuvense piloot was zo op zoek naar een meisje tussen 18 en 22 jaar, die volgens hem ‘daarom geen schoonheid moest zijn’. Een ander voorbeeld is de ‘Brabantse wittekop’ die als enige criterium meegaf ‘dat hij op zoek was naar blondjes’. Ook typisch voor het tijdsgewricht is dat er geen enkele Song Parade-advertentie buiten de lijntjes van de klassieke heteroseksuele relatie lijkt te kleuren. Hoewel homoseksualiteit in onze regio’s al sinds de Franse tijd ­– 1795 om exact te zijn – gedecriminaliseerd is, lag er in de jaren 1950 nog steeds een groot maatschappelijk stigma op relaties tussen personen van hetzelfde geslacht. Maar wat dan te denken van de jongeman die een vriend zocht om mee in het Antwerpse nachtleven te duiken of hij die graag wenste te corresponderen met een bodybuilder? Deze oproepen kunnen een slimme zet zijn geweest van homoseksuele mannen om niet te veel argwaan te wekken, maar het is evengoed mogelijk dat die redenering alleen maar opgaat omdat ze bedacht is door een eenentwintigste-eeuwer …

Nu zeven decennia later zijn we in de zoektocht naar onze potentiële geliefden duidelijk opener geworden en heersen er andere verwachtingen. Op date gaan is niet meer de voorbode van een spoedig huwelijk en een koloniale functie doet vrouwenharten al lang niet meer sneller slaan. Toch heeft de tand des tijds het ideale heteroseksuele partnerbeeld uiteindelijk niet zo erg vervormd en lijkt onze huidige presentatie van ‘mannelijkheid’ of ‘vrouwelijkheid’ nog altijd schatplichtig aan patronen die al gangbaar waren in de fifties. De zogenoemde ‘Tinder-variabelen’ waren decennia eerder al vaste kost in Song Parade Praatjes en aan hun invulling is eveneens maar weinig gesleuteld. We zijn nog steeds op zoek zijn naar een partner van ongeveer dezelfde leeftijd, uit dezelfde stad of streek, met gelijkaardige interesses en een aantrekkelijk uiterlijk. Ook door de tijd heen valt over smaken niet te twisten.

Meer lezen?

Bjørn Bojesen, “Zo werkte daten vóór Tinder”, Historianet, https://historianet.nl/maatschappij/dagelijks-leven/daten-voor-tinder, 14 februari 2023.

Kasper Demeulemeester, Tussen twee werelden: hotsende, botsende, trillende jeugd, Licentiaatsthesis, Universiteit Gent, 2003.

Douglas Kenrick en Richard Keefe, “Age preferences in mates reflect sex differences in human reproductive strategies”, Behavioral and Brain Sciences 15(01), 1992.

Gordon Ingram, Isabela Enciso, Nathalia Eraso, María José García en Antonio Olivera-la Rosa, “Looking for the right swipe: Gender differences in self-presentation on Tinder profiles”, Annual Review of Cybertherapy and Telemedicine 17(10), 2019.

Felix Deckx (FWO-aspirant aan KU Leuven) voert onderzoek naar de evolutie van de behandeling, beleving en sociaal-culturele betekenis van lepra in Congo tussen 1930 en 1980. Hij is tevens mederedacteur van de blog ‘Cultuurgeschiedenis.be’ en kleinzoon van Lou Deckx, die Jan Torfs in 1956 opvolgde als hoofdredacteur van ‘Song Parade – Film Fan’. De titelafbeelding, Elviscover en Praatjescollage komen uit de eigen collectie van de auteur.

Titelafbeelding: Enkele Song Parade-coryfeeën op zwier ergens in de loop van de jaren 1950 .

Wat achttiende-eeuwse piraten ons kunnen leren over hedendaagse gendernormen

Door Vanessa Van Puyvelde

Vrijwel iedereen die al van Our Flag Means Death (HBO, °2022) gehoord heeft, weet dat fans liefkozend naar de serie verwijzen als “die gay pirate show”. Deze omschrijving wijst meteen op de opluchting van vele kijkers toen bleek dat hun nieuwe favoriete reeks ervoor koos een authentiek verhaal over vriendschap en queerliefde neer te zetten. Door het publiek, tussen de grappen door, te doen nadenken over veranderende genderrelaties en queerrepresentatie in hedendaagse media, gooit deze serie het over een andere boeg dan heel wat mainstream films en series. De reeks mag dan niet zo prat gaan op historische nauwkeurigheid, ze slaagt er alvast in om de fluïditeit van de categorie “queer” te omarmen. Met haar ruige piraten en verwende aristocraten vormt de achttiende eeuw hiervoor dan ook een haast ideaal decor.

Het ontstaan van de “queer-coded villain

Our Flag Means Death speelt zich meer specifiek af tijdens de Gouden Eeuw van Piraterij (1650-1730) en verbeeldt de lotgevallen van de vrij onbekwame piraat Stede Bonnet. De makers van de serie haalden hiervoor inspiratie bij het waargebeurde verhaal van de gelijknamige “gentleman pirate”. Bonnet was een rijke aristocraat die vermoedelijk leefde van 1668 tot 1718 en zijn bevoorrechte, maar verstikkende leventje achterliet om zijn geluk op zee te vinden. In de serie slaagt Bonnet erin het hart van de beruchte piraat Blackbeard, wiens moordzuchtige reputatie aan hem vooraf gaat, te stelen. De excentrieke gewoontes van de aristocraat deden een frisse wind waaien door het leven van Blackbeard, die in hem een onverwachte metgezel vond.

Het tweede seizoen van Our Flag Means Death is sinds 5 oktober 2023 te zien op Streamz (Beeld: HBO Max).

Om de vernieuwende slag in Our Flag Means Death beter te begrijpen, moeten we de geschiedenis van de Motion Picture Production Code, ook wel bekend als de Hays Code, erbij nemen. Dit was een verzameling richtlijnen die bepaalden wat Hollywoodfilms wel of niet mochten tonen aan het begin van de jaren 1930. Opvallend is dat deze richtlijnen als een vorm van zelfcensuur golden, waarbij Amerikaanse filmmakers zichzelf morele regels oplegden om van bovenaf opgelegde censuur een stap voor te zijn. De Hays Code vormde een vruchtbare voedingsbodem voor het archetype van de “queer-coded villain”. Personages met een genderidentiteit die afweek van de voorgestelde norm functioneerden zo steeds als kwaadaardige tegenspelers en werden uiteindelijk gestraft voor hun “immoraliteit”.

Wat queerrepresentatie betreft, betekende de Hays Code het begin van een bestaan in de marges. De gender- of seksuele identiteit van personages werd niet langer bevestigd in hun relaties naar anderen toe, maar werd enkel nog afgebeeld aan de hand van stereotiepe eigenschappen, die herkenbaar waren voor het publiek. Denk hierbij aan overdreven mannelijkheid bij vrouwelijke personages of ijdelheid en hyperseksualiteit bij mannelijke personages. Hoewel het belang van de Hays Code rond het einde van de jaren 1960 naar de achtergrond verdween, blijft de invloed ervan zichtbaar in ons hedendaagse filmlandschap. Een goed voorbeeld hiervan is het zogenaamde “queerbaiting”: het hinten op queerrepresentatie zonder die ook effectief door te voeren. Our Flag Means Death gaat expliciet tegen deze stroom in door hedendaagse problematieken rond gender en seksualiteit in een achttiende-eeuws kleedje te steken.

De verbeelding van de achttiende eeuw

De relatieve obscuriteit van de achttiende eeuw, en dan vooral de vroege achttiende eeuw, zorgt ervoor dat de serie zich gemakkelijker aan kritiek en publieke verontwaardiging over diversiteit op het scherm wist te onttrekken. Waar men zich strijdende idealisten en een terugvechtende elite voorstelt bij het laatste decennium van de achttiende eeuw, is de populaire verbeelding van het begin van diezelfde eeuw… nou ja, wat? Krullend witte pruiken en met zilverdraad geborduurde onderjurken? Net omwille van haar relatieve onbekendheid kunnen series die zich in een achttiende-eeuws kader afspelen zich meer creatieve vrijheid veroorloven dan gelijksoortige media die zich in de negentiende of twintigste eeuw afspelen.

Ook de premoderniteit van de achttiende eeuw speelt hierbij een belangrijke rol. Het verhaal speelt zich af in een samenleving waarin de term homoseksualiteit, zoals we die vandaag kennen, een andere invulling had. Net door queer-zijn los te koppelen van een hedendaags denkkader en te laten plaatsvinden in een premoderne samenleving, creëren de makers voor zichzelf de ruimte om queer ervaringen op een meer realistische manier te portretteren. Een goed voorbeeld is het bewust uit de weg gaan van performatieve coming-out-scènes. Wanneer Bonnet in de laatste aflevering aan zijn vrouw toegeeft dat hij op iemand anders verliefd geworden is, vraagt zij wat haar naam is. De serie wordt hier niet op kunstmatige wijze tot stilstand gebracht, om Bonnet vervolgens een verheven toespraak te doen houden over wat het betekent als man verliefd te worden op een man in de achttiende eeuw. Hij antwoordt simpelweg: ‘Zijn naam is Ed’.

Gravure van Stede Bonnet uit A General History of the Pyrates (1724) (Wikipedia/Creative Commons)

Hetzelfde gebeurt wanneer onthuld wordt dat Jim, gespeeld door de Puerto Ricaanse acteur, drag king en activist Vico Ortiz, vermomd als man aan boord geklommen is. Het komt aan het licht dat Jim een nepbaard en wassen neus draagt en slechts doet alsof die niet kan spreken. Wanneer de rest van de crew dit ontdekt, ontstaat er eerst algemene paniek omwille van het bijgeloof dat vrouwen aan boord ongeluk brengen. Jim protesteert dat die al die tijd al op het schip geweest is, en dat er sindsdien nog niets gebeurd is. ‘Blijf me gewoon Jim noemen’, eindigt het gesprek, en de serie hervat met nieuwe avonturen.

Belangrijker nog dan de temporele dimensie is de geografische setting: een groot stuk van de serie speelt zich af op piratenschepen of onbekende eilanden. Deze setting heeft iets semi-mythisch: er gaat een zekere aantrekkingskracht uit van de “mythe van de piraat” waardoor veel van wat we (denken te) weten over piraten is gehuld in onzekerheid. De serie speelt met de spanning tussen feit en fictie om diverse verhalen te vertellen. En als we dan toch even de geschiedenisboeken erop naslaan, leren we al snel dat homosociale praktijken floreerden op piratenschepen. Deze werden zelfs geïnstitutionaliseerd via praktijken zoals “matelotage”, waarbij piraten een formeel verband aangingen om elkaars belangen te beschermen, elkaars inkomen te delen, en levenspartners te worden. Het is dan ook weinig verbazend dat Our Flag Means Death voor een historische piratensetting kiest om queerrelaties te verkennen.

Dat het historisch kader van Our Flag Means Death achttiende-eeuws is, lijkt aldus minder belangrijk, en vooral minder opvallend, voor de doorsnee kijker dan dat deze setting tot onze verbeelding spreekt. Het zijn de subtiele details, zoals het respecteren van de voornaamwoorden van Jim die nooit expliciet uit de kast komt, de vertederende lichaamstaal tussen Bonnet en Blackbeard, en de algemene verkenning van (verschillende vormen van) mannelijkheid, die ervoor zorgen dat deze serie de harten van miljoenen fans wereldwijd weet te veroveren. De serie verkent gender- en seksuele diversiteit op een authentieke manier, zonder dat de personages op gespannen voet met maatschappelijke normen en waarden moeten leven. Niet alleen de relatieve obscuriteit, maar ook het premoderne karakter van de achttiende eeuw zorgen ervoor dat de makers een verhaal kunnen vertellen dat geschiedenis, fictie en sociale rechtvaardigheid met elkaar vermengt.

Meer weten?

Deze blogpost is gebaseerd op mijn bijdrage aan het Jaarboek Achttiende Eeuw. Lees meer over de rol van de achttiende eeuw in hedendaagse media in “Our Flag Means Hope? Piraten en queerrepresentatie in Our Flag Means Death (2022-heden)”,  https://www.aup-online.com/content/journals/10.5117/DAE2023.010.PUYV .

Avila, Alexander, ‘The End of Rainbow Capitalism’, https://www.youtube.com/watch?v=5xQVFYWvd3o. Laatst geraadpleegd op YouTube op 19 mei 2023.

Burg, Barry Richard, Sodomy and the Pirate Tradition: English Sea Rovers in the Seventeenth Century Caribbean, New York, 1995.

St. Palmer, Poppy-Jay. ‘Was Blackbeard queer? The surprising true story behind hit pirate comedy Our Flag Means Death’, PinkNews, 23 Oktober 2023, https://www.thepinknews.com/2023/10/23/was-blackbeard-queer-our-flag-means-death-true-story/.

Vanessa Van Puyvelde is een doctoraatsonderzoeker met interesse voor de geschiedenis, cultuur en literatuur van de (lange) achttiende eeuw. Haar huidige onderzoek maakt deel uit van het FWO-project “Shaping ‘Belgian’ Literature before 1830”, waarbij zij zich toelegt op de rol van tijdschriften in processen van identiteitsvorming in de Zuidelijke Nederlanden. Zij behaalde een masterdiploma in Gender en Diversiteit alsook in de Engelse en Franse taal- en letterkunde aan de Universiteit Gent.

Titelafbeelding: Rhys Darby en Taika Waititi als Stede Bonnet en Blackbeard in Our Flag Means Death (Beeld: HBO Max).

Huisvrouw én feminist?

Gastblog door Britt Schwillens

Wie denkt aan het feminisme van de jaren zeventig, stelt zich waarschijnlijk geen huisvrouw voor. Integendeel. Het beeld van de klassieke huisvrouw die het huis poetst, de was doet, voor de kinderen zorgt en ’s avonds een warme maaltijd voorziet voor haar man, lijkt het archetype van de niet-geëmancipeerde – zelfs onderdrukte – vrouw. “Vrouwen aan de haard” is de antifeministische leuze bij uitstek.

Maar is dat wel zo? In de jaren zeventig voelden een aantal huisvrouwen zich beledigd door de kritiek op hun levensstijl. Zij pleitten ervoor om ook thuiswerk te zien als een deel van de vrouwelijke emancipatiestrijd.

Een boze brief

Portret van Louiza Ceelen. Uit: ‘Topvrouw van 1976: Herwaardering van het gezin woog het zwaarst’, Gazet van Antwerpen, 1976. (KADOC)

Op 14 oktober 1975 zond de BRT het programma “De Boom is van de Tuinman” uit. Tijdens de uitzending werden huismoeders door enkele feministes “economisch onbetekenend” genoemd. Huisvrouw Louiza Ceelen was verontwaardigd. “Foei! Was dat een uitzending”, uitte ze later in een interview met Lady Knack. “Volgens die geëmancipeerde dames doet de thuiswerkende vrouw niets anders dan koper poetsen of iets dergelijks.” Ze schreef een brief naar verschillende kranten en weekbladen.

Louiza Ceelen bleek niet de enige te zijn die moeite had met de manier waarop er op de openbare omroep gesproken werd over huisvrouwen. Naar aanleiding van haar lezersbrief ontving ze tweeduizend steunbrieven van mede-huisvrouwen. Daaruit groeide de “Werkgroep ter herwaardering van het gezin”. Later groeide deze organisatie uit tot de vzw Thuiswerkende Ouders, Gezin en Samenleving (TOGS).

Waarden en betalen

Al na enkele weken ontmoetten de leden van de werkgroep elkaar op een vrouwendag van de Bond voor Jonge en Grote Gezinnen. Ze hoopten dat de Bond zich zou uitspreken tegen de discriminatie van huisvrouwen. Ze kwamen van een kale reis thuis, maar bleven niet bij de pakken zitten. Er werden petities opgesteld en brieven geschreven naar de openbare omroep, de eerste minister, naar vrouwenorganisaties en de pers. In september ‘76 volgde een persconferentie. Daar uitten de huisvrouwen een opvallende eis: ze vonden dat het werk van huismoeders in het gezin vergoed moest worden.

Die eis was niet uniek. In 1972 was de actiegroep “Wages for Housework” ontstaan vanuit een samenwerking tussen Amerikaanse en Italiaanse feministes. Bekende activistes zoals Selma James en Mariarosa Dalla Costa wilden met de eis voor bezoldiging aandacht verkrijgen voor het belang van zogenoemde “reproductieve” en “affectieve” arbeid. Het idee was dat het kapitalisme niet kon bestaan zonder de zorgtaken van vrouwen. Zonder hun cruciale rol in het huishouden, zou de economie instorten. “Wages for Housework” eiste daarom sociale, seksuele en economische onafhankelijkheid voor alle vrouwen, ongeacht hun plaats binnen of buiten de formele arbeidsmarkt.

Atypische feminist of antifeminist?

Ceelen bestempelde zichzelf niet als feminist, maar had wel gelijkaardige ideeën als James en Dalla Costa. Hoewel ze het feminisme in ons land bekritiseerde, leek ze dit eerder te doen in een poging om ook huisvrouwen te emanciperen. Zo verklaarde ze in een interview:

“Wij zetten ons helemaal niet af tegen de feministen. Wel reageren we tegen het feit dat de feministische beweging de thuisblijvende vrouw helemaal niet vernoemt. Of alleen in uiterst negatieve termen. Gaan werken, dat kan een bevrijding zijn voor de vrouw. Maar dat moet niet noodzakelijk een bevrijding zijn. Als je een interessante baan hebt, dan kan je natuurlijk hoog van de toren gaan blazen. Maar de feministen, die moeten ons nog altijd komen vertellen wat er bijvoorbeeld bevrijdend is aan het werk aan de lopende band.”

Ook op internationaal vlak waren de verhoudingen tussen “feministische huisvrouwen” en andere feministen soms gespannen. Op een conferentie van de Verenigde Naties werd in ‘76 een wereldactieplan gestemd met als punt meer economische erkenning voor huishoudelijk werk. Ook in België waren er politieke onderhandelingen over een “sociaalpedagogische toelage” voor huisvrouwen.

De meeste feministes uit de tweede golf reageerden terughoudend. Ze ontkenden niet dat huishoudelijke arbeid een waarde had, maar het ging volgens hen te ver om deze arbeid te institutionaliseren. “Een ‘grondige’ emancipatie, in de zin van een werkelijke roldoorbreking van man en vrouw bereikt men er niet mee, integendeel”, zo was de teneur in een opiniestuk uit ’76.

Feminisme in het meervoud

Detail van een flyer die werd verspreid door de leden van TOGS ter promotie van de
huisvrouwenstaking op 24 oktober 1985 (KADOC). 

TOGS komt niet of amper aan bod in historische werken over het feminisme van de tweede golf. In één boek wordt de organisatie kort vermeld als een groepje huisvrouwen dat dwarslag op vlak van fiscaliteit en de feministen ervan beschuldigden dat er te weinig nadruk lag op de bescherming van de huisvrouw. Toch deden Ceelen en haar werkgroep datgene wat het feminisme van de tweede golf zo typeert: ze weerlegden de ongelijke machtsverhoudingen tussen man en vrouw en eisten economische autonomie voor alle vrouwen. TOGS sloot zich ook aan bij de internationale “Wages for Housework”-campagne en vertegenwoordigde de actiegroep in ons land. Zo organiseerde TOGS de Belgische versie van de staking “Time Off for Women”, die wereldwijd plaatsvond op 24 oktober 1985.

Vrouw aan de haard of vrijgevochten feministe? Louiza Ceelen en haar huismoederbeweging maken duidelijk dat het antwoord op deze vraag niet zwart of wit hoeft te zijn. In de jaren zeventig ontstonden er verschillende vormen van feminisme naast elkaar, die er soms zelfs tegengestelde meningen op na hielden.

Britt Schwillens is student in het masterproefseminarie Cultuurgeschiedenis na 1750 en schrijft in het academiejaar 2022-2023 een thesis over de ‘Wages for Housework’-campagne en hoe deze zijn intrede vond in de Belgische context.

Titelafbeelding: Foto van een actievoerende huisvrouw, uit: ‘Onze moeders willen een salaris’, Panorama, 13 februari 1980. (KADOC)

“Maar, mijn goede vrouw, u bent een man!”

Door Jolien Gijbels

Naar schatting wordt vandaag 1 op de 60 kinderen geboren met seksekenmerken van zowel jongens als meisjes. Bij sommige baby’s valt dit onmiddellijk op. Ze hebben tegen alle verwachtingen in bijvoorbeeld geen vagina, een wat groot uitgevallen clitoris of onderontwikkelde teelballen. Variaties in chromosomen en hormonen komen doorgaans pas tot uiting tijdens de puberteit, wanneer de lichamen van tieners beginnen te veranderen. Sommige intersekse personen menstrueren tot hun eigen verbazing niet, anderen hebben te maken met te veel of te weinig borstontwikkeling, nog anderen wachten vergeefs op hun eerste baardstoppels. Allen hebben ze één ding gemeen: hun dubbelzinnige lichaam beantwoordt niet aan de maatschappelijke verwachtingen.

Artsen hebben een grote invloed op de manier waarop intersekse personen betekenis geven aan hun lichaam. Ze stellen interseksualiteit vast en bieden behandelingen aan die intersekse personen een meer mannelijk of vrouwelijk uiterlijk kunnen geven. De belangstelling van dokters voor variaties in geslachtskenmerken kent een geschiedenis die teruggaat tot het einde van de negentiende eeuw toen gynaecologie opkwam als discipline. Hun medische categorieën van interseksualiteit zetten de beleving van mannelijkheid en vrouwelijkheid op de helling. Zat de ‘waarheid’ over het geslacht in het lichaam of het hoofd?

De opkomst van de gynaecologie

De Britse arts Henry Savage publiceerde een reeks afbeeldingen van het vrouwelijk bekken ter illustratie van bepaalde afwijkingen of operaties (Bron: Wellcome). https://wellcomecollection.org/works/jjk5y2jt/images?id=rjhxt5ra

Tot ver in de negentiende eeuw kwamen “hermafrodieten” – de historische term voor intersekse personen – nauwelijks in aanraking met artsen. Om roddels en sociale onrust binnen de lokale gemeenschap te vermijden, leefden de meesten een vrij geïsoleerd leven. Ambigue lichaamskenmerken werden angstvallig geheim gehouden. Met de opkomst van de gynaecologie omstreeks 1890 kwamen de goed bewaarde geheimen van hermafrodieten meer in het vizier van Belgische artsen. In nieuw opgerichte universitaire klinieken en privéklinieken onderwierpen zij hun patiënten standaard aan een grondig lichamelijk onderzoek. Ze verdoofden hen meestal eerst met chloroform om vervolgens de vagina en anus af te tasten.

Bij dergelijke onderzoeken en tijdens gynaecologische operaties kwamen variaties in geslachtsorganen als bij toeval aan het licht. Patiënten kwamen bijvoorbeeld op consultatie omdat ze bekkenpijn hadden of omdat ze niet menstrueerden. Deze vrouwen vernamen na het gynaecologisch onderzoek tot hun grote verbazing dat ze geen baarmoeder of eierstokken hadden. Ook vrouwen met aan de buitenkant zichtbare variaties wisten soms niet wat hen overkwam. In 1886 was Marie volgens haar Leuvense arts Léopold Dandois zichtbaar aangedaan toen hij uitriep: “Maar, mijn goede vrouw, u bent een man!” Tijdens het onderzoek was gebleken dat Marie wel een vulva maar geen vagina had. De aanwezigheid van een kleine penis en onderontwikkelde teelballen deed Dandois besluiten dat ze een hermafrodiet van mannelijke sekse was.

Eierstokken maken de vrouw

Toen het onzichtbare zichtbaar werd, begonnen artsen op een andere manier naar hermafroditisme te kijken. Hun aandacht voor de uitwendige genitalia verminderde. Of een bepaalde vagina in staat was tot penetratieseks, was niet langer het belangrijkste criterium om iemands geslacht te bepalen. Wel waren gynaecologen geïntrigeerd door de geslachtsklieren van hun patiënten. Ze gingen actief op zoek naar de aan- of afwezigheid van eierstokken en teelballen bij hermafrodieten.

Het medische verslag over Amélie met 3 foto’s van variaties in geslachtskenmerken. J. Henrotay maakte de foto’s nadat hij haar chloroform had toegediend, naar alle waarschijnlijkheid zonder toestemming. De manier waarop zij in beeld is gebracht, doet vermoeden dat hij haar bewust heeft geanonimiseerd (Bron: Bulletin de la Société belge de gynécologie et d’obstétrique, 1901).

Bij sommige patiënten met de ‘verkeerde’ geslachtsklieren wonden artsen er geen doekjes om. In 1901 stelde de Brusselse gynaecoloog J. Henrotay bij Amélie twee teelballen vast die bedekt werden door haar schaamlippen. Verder had ze ook een onderontwikkelde penis gelijkend op die van een kind van 7 à 8 jaar. Na het medisch onderzoek lichtte de gynaecoloog haar in over haar ‘juiste’ geslacht. Hij liet het over aan Amélie of ze haar burgerlijke staat en klederdracht wilde veranderen. Wel verbood Henrotay haar formeel om te trouwen, omdat dat volgens hem alleen maar tot teleurstelling kon leiden. Vanuit het heteronormatieve denkkader van die tijd konden artsen zich moeilijk een huwelijk voorstellen tussen een mannelijke hermafrodiet en een man. Een kinderloos huwelijk was in hun ogen een ongelukkig huwelijk.

Ambiguïteit en psychische problemen

Patiënten als Marie en Amélie confronteerden artsen met de ambiguïteit van sekse. Zij hadden dan misschien mannelijke geslachtsklieren, toch wilden ze als vrouw door het leven gaan. Geen van de twee was van plan om hun huwelijk op te geven. Volgens de gynaecoloog van Amélie “stopte ze niet met het uitspreken van de voornaam van haar verloofde tijdens de narcose onder chloroform”. Haar verlangens waren zo groot dat hij vermoedde dat er al pogingen tot geslachtsgemeenschap waren geweest. Hij vreesde dat ze zijn huwelijksadvies zonder meer naast zich neer zou leggen. Marie liet volgens haar arts nog duidelijker verstaan dat ze niet van plan was om haar huwelijk op te geven: “Ze houdt erg van haar echtgenoot, gelooft door hem geliefd te zijn en wilt blijven samenleven met hem.”

Na 1900 begonnen gynaecologen meer te reflecteren op het zelfbeeld van hun patiënten. Ze wezen op de psychische problemen die konden optreden na hun diagnose. Patiënten die zich vrouw voelden, vonden het vooral moeilijk om te accepteren dat ze geen vagina, eierstokken en/of baarmoeder hadden. Hun psychische staat verslechterde op een zorgwekkende manier nadat ze op de hoogte waren gesteld van hun ‘afwijking’. Psychische factoren waren voor bepaalde gynaecologen een doorslaggevende factor om te kiezen voor een geslachtsbevestigende ingreep. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog verschenen in België de eerste hoopvolle rapporten over artificiële vagina’s. Gynaecologen experimenteerden toen onder meer met een operatietechniek waarbij een vagina werd geconstrueerd uit weefsel van de patiënt.

Van lichamelijke kenmerken naar sekse-identiteit

Anatomische voorstelling van geslachtsorganen. Uit: Henry Savage, The surgery, surgical pathology and surgical anatomy of the female pelvic organs : in a series of coloured plates taken from nature with commentaries, notes and cases (Londen 1876). (Bron: Wellcome) https://wellcomecollection.org/works/jjk5y2jt/images?id=gpk7gp47

Na de ontdekking van geslachtshormonen en -chromosomen in de twintigste eeuw verlieten artsen de idee dat geslachtsklieren allesbepalend zijn voor de lichamelijke sekse. Sindsdien gaan ze niet meer op zoek naar bewijsmateriaal om iemands ‘ware sekse’ te ontdekken. Interseksualiteit wordt nu eerder benaderd als een brede waaier van variaties in seksekenmerken. Toch hebben medische categorieën een blijvende invloed op de hedendaagse omgang met interseksualiteit. Intersekse personen verbinden hun zelfbeeld nog steeds aan hun lichamelijke seksekenmerken. Dat geldt ook voor de mensen in hun nabije omgeving. Denk maar aan de corrigerende operaties die kinderen tot zeker in de jaren 1990 op jonge leeftijd ondergingen zonder dat er sprake was van een dringende medische noodzaak. In België en elders beslisten ouders in samenspraak met artsen over onomkeerbare ingrepen.

De afgelopen jaren liggen zulke ingrepen op jonge kinderen onder vuur. Ze stroken niet met de ideeën over gender en identiteit die sinds het einde van de vorige eeuw zijn ontstaan. Vandaag is het vanzelfsprekend dat iedereen een eigen psychologische genderidentiteit heeft. Als het zelfgevoel en de fysieke sekse niet overeenkomen, dan – zo is de idee – zou dat schadelijke psychologische gevolgen kunnen hebben. Steeds meer mensen, waaronder ook medische experten, vinden het daarom logisch dat personen zelf kunnen beslissen over geslachtsbevestigende operaties die passen bij hun genderidentiteit. In België pleiten intersekse organisaties al enkele jaren voor een verbod op geslachtsaanpassende operaties bij kinderen. Intersekse personen moeten volgens hen oud genoeg zijn om zelf te kunnen beslissen over een medische interventie. Sinds 2020 wordt er ook gewerkt aan een Belgische wet die onnodige operaties op intersekse kinderen moet verbieden.

Over de patiëntenbeschrijvingen
Ik heb er als auteur voor gekozen om alle patiënten in dit artikel voor te stellen als vrouwen. Op basis van de informatie die ik over hen heb gevonden in medische bronnen, lijkt het alsof zij zich als vrouw identificeerden, ook al vonden artsen dat bepaalde patiënten ‘mannelijke hermafrodieten’ waren. Om hen onherkenbaar te maken, heb ik hun fictieve namen gegeven.

Meer lezen?

Een uitgebreidere versie van deze blogtekst verscheen in ‘het grote kutnummer’ van het magazine Wonderkamer:

Jolien Gijbels, “‘Maar, mijn goede vrouw, u bent een man!’ Hermafrodieten, gynaecologen en het ontstaan van een sekse-identiteit.” Wonderkamer: magazine voor wetenschapsgeschiedenis (6), p. 23-29.

Jolien Gijbels is research fellow van de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Als fellow van Fulbright en de Belgian American Educational Foundation doet ze momenteel aan Johns Hopkins University onderzoek naar de geschiedenis van toestemming en gynaecologische operaties.

Titelafbeelding: Aangeboren afwijking van de urinebuis, getekend door Leonard Portal Mark in het Londense Bartholomew ziekenhuis (Bron: Wellcome & St Bartholomew’s Hospital Archives & Museum) https://wellcomecollection.org/works/adzd45dd/images?id=ynhmaxz4

Waarom de celibaatsdiscussie ouder is dan je denkt

Gastblog door Freija Bornauw

Begin 2022 brak de Duitse aartsbisschop Reinhard Marx een lans voor het niet langer verplichten van een celibataire levensstijl voor katholieke priesters. Het celibaat staat de laatste tien jaar voortdurend ter discussie in de media en de publieke opinie. We kunnen het ons vandaag misschien moeilijk voorstellen, maar het is niet altijd zo geweest dat priesters celibatair leefden. Vóór de elfde eeuw waren de meesten van hen namelijk gehuwd.

Meneer pastoor met vrouw en kind

Binnen de kerk waren er al tijdens het vroege christendom tegenstanders van gehuwde priesters. Niet-celibataire geestelijken werden ‘nikolaïeten’ genoemd, wat verwijst naar Nicolas van Antiochië uit het bijbelboek Apocalyps van Johannes. Nicolaïeten zouden bekendstaan om hun bandeloos leven, gekenmerkt door onder meer onkuisheid, polygamie, concubinaat en het eten van offervlees. In de vierde eeuw werden er al pogingen ondernomen om het onderwerp op de kerkelijke agenda te zetten, bijvoorbeeld op de synode van Elvira. De invloed hiervan bleef echter beperkt, en priesters konden nog altijd in het huwelijksbootje stappen

Het huwelijk van Louis de Blois en Marie van Frankrijk, ca. 1480-1483, Meester van de Getty Froissart, Getty Museum Collection.

In de elfde eeuw barstte het debat rond gehuwde geestelijken opnieuw los. Synodes volgden elkaar snel op. Geestelijken mochten vanaf de synode van Bourges in 1031 geen vrouw meer hebben willen ze niet uit hun ambt ontzet worden. De besluiten betroffen ook anderen: zonen en dochters van priesters mochten zelf óók niet huwen. Na verloop van tijd gaf het pauselijk gezag zelfs te kennen dat gehuwde geestelijken geëxcommuniceerd zouden worden. Ook de gelovigen werden aangespoord om getrouwde geestelijken te mijden: zij kregen de opdracht om missen van getrouwde priesters niet langer bij te wonen. Kerkhervormer Petrus Damiani schreef zelfs dat vrouwen van priesters ‘slavinnen van de kerk’ moesten worden. Gelukkig voor hen kreeg het voorstel van de Italiaanse kerkhervormer niet veel bijval.

Aken en Keulen zijn niet op één dag gebouwd

Vanwaar deze plotse klopjacht op gehuwde priesters? Eerst en vooral was er een economische reden: gehuwde priesters hebben immers een vrouw of kinderen als erfgenaam – wat betekende dat de kerk een mogelijke inkomstenbron misliep. Een tweede reden is de opkomst van een nieuw monastiek, ascetisch ideaalbeeld voor geestelijken. Na decennia van wantoestanden in de kerk werd de elfde eeuw gekenmerkt door hervormingen waarin het zuiverheidsideaal centraal kwam te staan. Geestelijken moesten proberen om zoveel als mogelijk de levenswandel van Christus te kopiëren, de zogeheten imitatio christi. De laatste reden is sacramenteel van aard. Katholieken geloven immers dat het brood en de wijn tijdens de eucharistie verandert in het lichaam en het bloed van Christus. Dat sacrament zou maar zo puur zijn als de bedienaar van datzelfde sacrament zuiver is. Met andere woorden, priesters die hun handen ‘bevuilden’ aan een (als onzuiver geziene) vrouw, zouden niet in staat zijn een even zuivere communie te geven als een celibataire priester.

Een huwelijksceremonie, ca. 1290-1310, onbekend, Getty Museum Collection

Het celibaat werd niet zonder slag of stoot opgelegd. Zo weigerde de elfde-eeuwse bisschop Hubert van Terwaan om sacramenten toe te dienen bij voorstanders van het celibaat. Tijdgenoot Sigebert, monnik uit de abdij van Gembloers, kroop dan weer in zijn pen en schreef een apologie voor gehuwde geestelijken. Daarin stelde hij dat de invoering van het celibaat dwalingen bij het volk teweeg zou brengen. Leken zouden immers geen vertrouwen meer in hun ‘besmeurde’ priesters hebben, omdat zij de kerkgangers onzuivere sacramenten zouden hebben toegediend die bijgevolg minderwaardig waren. Het gevolg van dit wantrouwen zou zijn dat leken hosties gingen vertrappelen en zelf dan maar hun kinderen zouden gaan dopen. Sigebert stelde dus dat we toch maar beter een oogje dichtknijpen voor getrouwde geestelijken om erger kwaad te vermijden.

Vandaag de dag staat het celibaat in de katholieke kerk in de Westerse wereld – of dichter bij huis, in de Vlaamse media –  nog steeds ter discussie. Intussen is deze middeleeuwse praktijk reeds zo diepgeworteld dat een huwelijksbootje nog niet in de verste verte in zicht is. Net als het celibaat zelf is de discussie erover echter al meer dan duizend jaar oud.

Meer lezen?

Barstow, Anne. Married priests and the reforming papacy: the eleventh-century debates, New York: The Edwin Mellen Press, 1982.

Meijns, Brigitte. ‘Opposition to clerical continence and the Gregorian celibacy legislation in the Diocese of Thérouanne: Tractatus pro clericorum conubio (c. 1077-1078)’. Sacris erudiri: a journal on the inheritance of early and medieval christianity, 47, (2008): 223-290.

Griffith, Fiona. ‘Wives, concubines, or slaves? Peter Damian and clerics’ women’, Early Medieval Europe, 30, 2022: 266-290.

Freija Bornauw is onderwijsondersteuner voor de opleiding geschiedenis en praktijkassistent bij de Onderzoeksgroep Middeleeuwen. Eerder schreef ze haar masterproef over de invoering van het celibaat in het bisdom Luik in de elfde eeuw.

Titelafbeelding: Priesters vieren de mis, ca. 1290-1310, onbekend, Getty Museum Collection.

Tot tweemaal toe slachtoffer: het lot van DES-dochters


Door Antje Van Kerckhove

“Als ik DES ter sprake breng, zoals onlangs bij mijn mammografie, dan krijg ik altijd te horen: ‘Wij hebben dat wel nog in ons studiemateriaal gezien, maar het is toch al lang geleden.’ En dan heb ik wel geantwoord, terwijl ik daar lag: ‘Ja, maar ik draag wel nog altijd de gevolgen’.”

Ann* ervaart sinds jaar en dag gezondheidsproblemen. Zo vertelt ze dat ze als kind al een slecht immuunsysteem had en pas op het einde van haar puberteit voor het eerst menstrueerde. Haar dochter, Saar, werd na een korte zwangerschap van slechts 27 weken geboren. Enkele jaren later, toen Ann een prille dertiger was, kwam ze al in de menopauze. Aan de fysieke klachten lijkt ondertussen geen einde te komen. Jarenlang probeert ze verschillende dokters ervan te overtuigen dat haar medische problemen het rechtstreekse gevolg zijn van het DES-hormoon waar ze als foetus aan werd blootgesteld. Sommige artsen geloven haar niet. Andere hebben nog nooit van DES gehoord. Hoe komt dit? En wat vertelt het verhaal van Ann ons over de Belgische geschiedenis van het DES-hormoon?

Het nieuwe “wondermiddel”

DES, voluit diethylstilbestrol, is een kunstmatig vrouwelijk hormoon dat in 1938 werd gecreëerd in een Amerikaans laboratorium. Al vanaf het begin kende DES uiteenlopende toepassingen. Zo werd het gebruikt als medicijn tegen gonorroe of bij de behandeling van menopauzeklachten. Vanaf 1947 werd DES ook aangewend om miskramen te voorkomen. Onder deze toepassing maakte het hormoon een enorme opmars: de populariteit van het middel steeg naar ongekende hoogtes. Het zogenaamde wondermiddel werd wereldwijd toegediend aan miljoenen zwangere vrouwen – ook in België.

Schema van de vormafwijkingen die worden veroorzaakt het DES-hormoon (Bron: DES-krant).

In 1971 kwam aan deze jubelsfeer een einde. Nadat eerdere signalen over de schadelijkheid van DES in de wind waren geslagen toonde een Amerikaanse hoogleraar aan dat DES helemaal niet deed wat het beloofde. Integendeel, het middel bleek uiterst schadelijk voor baby’s die als foetus werden blootgesteld aan het hormoon. Vooral de zogenaamde DES-dochters dragen tot op heden de gevolgen. Velen van hen zijn onvruchtbaar of komen vervroegd in de menopauze. Daarnaast lopen ze een verhoogd risico op een agressieve vorm van kanker aan de vagina. De DES-zonen lopen, net als DES-dochters, een verhoogd risico op afwijkingen aan de geslachtsorganen. Bovendien zijn zelfs DES-kleinkinderen vatbaar voor de gevolgen van het hormoon dat aan hun oma’s werd voorgeschreven.

Onwetende artsen

Desondanks kunnen veel Belgische DES-slachtoffers tot op heden niet op de gepaste medische hulp rekenen. Veel artsen zijn niet in staat DES-dochters, laat staan DES-kleindochters, te herkennen. Om te beginnen heeft dat te maken met de vertraagde alertheid over de gevaren van DES in België. Zo duurde het nog tot in 1975, vier jaar nadat in de VS en Nederland aan de alarmbel was getrokken, vooraleer het Belgische tijdschrift voor geneeskunde waarschuwde voor de gevolgen van DES. Bovendien blijkt uit interviews met DES-dochters dat kennis over de schadelijkheid van het hormoon in de jaren nadien lang niet alle Belgische huisartsen en gynaecologen bereikte.

Frieda, een DES-dochter die in het begin van de jaren tachtig probeerde zwanger te worden, stelde zo tot haar eigen verbazing vast dat haar behandelaar DES niet kende. Terwijl Frieda het hormoon jarenlang ter sprake bracht bij verschillende gynaecologen, kostte het haar uiteindelijk een resem mislukte zwangerschapspogingen en veel verdriet vooraleer een gynaecoloog haar vertelde dat ze omwille van een typische DES-misvorming aan haar baarmoeder nooit een kind zou kunnen dragen. Nancy, die in de jaren 1990 vernam dat ze een DES-dochter was, kreeg dan weer te horen dat ze “één van de gelukkigen was” omdat ze nog armen en benen had. De arts verwarde Nancy’s DES-klachten met Softenon, een ander schadelijk zwangerschapsmiddel.

Verleden tijd

Dat artsen er niet in slaagden om DES-dochters op te sporen heeft alles te maken met enkele hardnekkige misvattingen. Ten eerste waren veel artsen ervan overtuigd dat het DES-probleem verleden tijd was. Zo vertelde een gynaecoloog in een interview: “Mijn generatie is eigenlijk bijzonder weinig met DES in contact geweest.” Hij voegde er aan toe dat DES “Voor mij en mijn leeftijdsgenoten iets was van vóór onze tijd.” Volgens de arts kwam zijn generatie dus nauwelijks met DES in aanraking omdat het probleem niet langer acuut was: “Als  ik in de jaren tachtig-negentig consultaties deed en ik kreeg iemand te zien met een afwijking aan de vagina, dan waren die te jong om ooit met DES in verband te zijn gebracht.” Dit is echter een grondige misrekening. Het merendeel van de vrouwen die werden blootgesteld aan DES zochten – net zoals Frieda en Nancy – wel degelijk voor het eerst een gynaecoloog op in de jaren tachtig of negentig.

Een DES-slachtoffer toont een artikel over DES uit het tijdschrift Reader’s Digest. De foto komt uit de DES-krant en werd gemaakt door Elisabeth Broeckaert.

Veel gynaecologen gingen er ook van uit dat DES vooral een Nederlands probleem was. Zo vertelde een andere arts: “Ik weet niet of het in België veel werd voorgeschreven. In Nederland zullen het er wel meer geweest zijn.” Alhoewel er vermoedelijk effectief meer Nederlandse DES-slachtoffers zijn (naar schatting minstens 200.000 tegenover 60 à 100.000 in België), is het mogelijk dat het idee dat DES over de grens frequenter werd voorgeschreven ervoor zorgde dat het DES-probleem in België werd onderschat.

Roep om erkenning

De opmerking van Anns dokter, die verklaarde dat DES iets van lang geleden was, weerspiegelt dus de algemene teneur die sinds de jaren 1980 in medische kringen heerst. Omdat de aard en de omvang van het DES-probleem tot op vandaag door veel artsen wordt onderschat, schreven enkele academici in samenwerking met de vzw DES in Belgium een open brief. Daarin roepen ze Belgische beleidsmakers op om actie te ondernemen en het DES-probleem officieel te erkennen. Ze hopen dat slachtoffers daarmee de emotionele, financiële en óók medische steun krijgen waar ze al decennia op wachten. Want zolang het huidige gebrek aan kennis blijft bestaan, zijn DES-(klein)dochters niet alleen slachtoffer van het hormoon, maar ook van de onwetendheid die als een schaduw over de geschiedenis van DES hangt.

* Sommige van de namen in deze blogpost zijn om privacyredenen gefingeerd.

Meer lezen?

Greet Pluymers, ‘DES-krant “Wonderbaby”?’ (onafhankelijk gepubliceerd door Greet Pluymers), 2019.

Antje Van Kerckhove, “Slachtoffers van onwetendheid: de kennisverspreiding van het DES-hormoon in België sinds 1971” (Onuitgegeven masterproef, KU Leuven, 2021).

Open brief in Het Laatste Nieuws.

Antje Van Kerckhove is doctoraatsstudente aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 waar ze onderzoek doet naar de recente geschiedenis van vaginisme. In haar masterscriptie behandelde ze de Belgische geschiedenis van het DES-hormoon.

Titelafbeelding: Reclame voor DES als middel tegen miskramen uit de American Journal of Obstetrics and Gynecology, 1957.