Gastblog door Leen Jongbloet

Wie op zaterdagavond in de zetel kruipt met een oorlogsfilm, weet dat het geen avond van louter plezier, vreugde en luchtigheid zal worden. Als zwarte pagina in de geschiedenisboeken, krijgt de Eerste Wereldoorlog in de filmindustrie vaak een plaats als duistere achtergrond waartegen verschillende verhaallijnen zich afspelen. Door het gewelddadige karakter en de sombere realiteit van de oorlog, domineert een negatieve sfeerschepping het beeld van het conflict. Elementen van klein geluk konden echter een bescheiden baken van verlichting vormen in duistere oorlogstijden: ook gelach, gezang en briefwisseling maakten deel uit van de individuele oorlogsbeleving van de soldaat. Ze konden blijk geven van positiviteit, maar ook een functie vervullen als wapen tegen het slopende oorlogsleven.

De oorlog

Duizenden jongemannen brachten de oorlog ver verwijderd van geliefden en familie door aan het front in België. Modder, regen, verveling en het geluid van kanongebulder behoorden tot de dagelijkse realiteit. Uitingen van emoties in dagboeken en briefwisselingen tonen ons hoe zij de oorlog beleefden en wat er in hen omging. Daaruit spreken onder andere heimwee en nostalgie, moedeloosheid, ongerustheid en angst. Afgescheiden van het thuisfront, verhalen dagboekpassages dan ook vaak over mijmeringen naar huis toe. Gemis, de verzuchting naar ouders, uitspraken over de vervloekte oorlog en het verlangen naar het einde ervan, weerspiegelen sprekend de gevoelswereld van de auteurs.

Lachen…

Naast het leeuwendeel aan negatieve emoties, bevatten deze oorlogsdagboeken ook sporen van klein geluk. Deze belichten een ander beeld van de oorlog en bieden bescheiden kanttekeningen bij het pessimistisch beeld. Zo schrijven verschillende dagboekauteurs hoe gelukkig ze zijn, hoe mooi de dag is, of hoe ze hebben gelachen.

Zo moest Modeste Eyckmans, die hulpaalmoezenier werd in het leger, lachen met een pater die zijn bril niet meer vond in het stro, waarover hij zijn beschrijving in zijn dagboek afsloot met ‘hi hi  hi.’ Ook gaf hij weer hoe er werd gelachen bij het slibberen van de mannen over een met ijs bedekte weg, of hoe zij simpelweg lachten tijdens gesprekken met vrienden. Oorlogsvrijwilliger Van den Berge schreef zelfs over de vanzelfsprekendheid van gelach onder de soldaten bij zijn terugkeer uit verlof. ‘Ik zit hier gerust en gezellig, en gedurende de 15 uren trein (…) wordt er natuurlijk, met soldaten ondereen, nogal eens gelachen…’

Gelach en humor zoals ze in de dagboeken naar voor komen, wekken een positieve sfeer op. Verder dan dat, kon het ook een strategie vormen in het emotionele gevecht van de oorlog. Militairen konden humor, cynisme en gelach in de strijd gooien in een poging hun lot te minachten.  Dat alles kon op die manier een uitlaatklep vormen en een wapen zijn om de zwaarte van het oorlogsleven enigszins te ontmantelen.

Met stem naar een betere stemming

Het gezang van liedjes weerklinkt als een andere positieve noot uit de oorlogsdagboeken. Het had een opwekkend effect: door te zingen onderweg, leek de weg korter te zijn en de tijd sneller te gaan. Liedjes over van alles en nog wat werden zo op de juiste tonen meegezongen in grote groep.

Naast thema’s zoals het vaderland of een bepaalde streek, bestond het gamma aan liedjes binnen de frontcultuur ook uit schuine populaire liedjes. Deze zagen het licht met het verstrijken van de oorlogsjaren en binnen de context van het eentonige leven aan het front. Ze kaderden in de verveling, monotonie en de oorlogsmoeheid, die groter werd naarmate het perspectief op het einde van de oorlog uitbleef.

Hun gezang kon wijzen op een positief gemoed, maar kon ook het tegenovergestelde aangeven. Zo gebruikte het leger hun gezang als juist als strategie om zichzelf juist moed in te zingen. Het samen zingen van liedjes had dan ook een ophitsend effect op de massa. Wie de volgende keer naar een mondeling examen of sollicitatiegesprek wandelt, is er mogelijks bij gebaat luid mee te zingen met hetgeen er door de koptelefoon weerklinkt.

De rol van de postbode

Afgescheiden van geliefden en familie, vormde ook het duo van pen en papier een wapen in de emotionele strijd. Het hielp soldaten tegen de verveling en vormde een manier om hun gevoelens, gedachten en ideeën van zich af te schrijven. Maar nog het meest was het krijgen van correspondentie van onschatbare waarde. Het ontvangst van brieven was daarmee misschien wel het grootste kleine geluk voor  de soldaat in de oorlog. De postbode, wiens de komst steeds ongeduldig werd afgewacht, was daarbij een geliefde man aan het front. Veelzeggend is dan ook hoe de postbode door sommigen facteur d’amour genoemd werd.

Een andere noot

Zonder de weerzinwekkende en buitengewone realiteit van de Eerste Wereldoorlog te ontkennen, laten oorlogsdagboeken toe ook verlichtende elementen van de oorlogsbeleving te ontdekken. Ondanks hun situatie, deelden de soldaten ook momenten van gelach, hoop, gezang en muziek. Waar gelach een ventiel kon vormen in de eentonige patstelling van de Eerste Wereldoorlog, konden de soldaten zichzelf moed inzingen wanneer nodig, terwijl de komst van de postbode voor de nodige opwinding zorgde.

Leen Jongbloet is student in het Masterproefseminarie Cultuurgeschiedenis na 1750. Ze schreef deze blogtekst als opdracht in dit seminarie en bereidt een masterproef voor over de emotionele beleving van de Eerste Wereldoorlog in dagboeken.

Titelafbeelding: Schilderij ‘Poppies in Flanders Fields’ door Michael Creese.

Gastblog door Erik De Coninck

In november 2021 lanceerde de Vlaamse overheid het derde Vlaamse Actieplan Suïcidepreventie. Het doel? Tegen 2030 het aantal sterfgevallen door suïcide doen verminderen met tien procent. Een van de slagzinnen van dit actieplan is dat suïcidepreventie een zaak moet zijn van iedereen. Zelfmoordpreventie moet zich de komende jaren manifesteren binnen de brede samenleving, en niet louter binnen de psychiatrie en psychotherapie. Het actieplan ondersteunt dit inzicht met recent onderzoek, maar eigenlijk heeft het idee wortels in de achttiende eeuw.

Een nieuwe weg voor de Vlaamse suïcidepreventie

Laten we beginnen met wat context. Wanneer het om zelfdoding gaat, scoort Vlaanderen niet zo goed. Op Finland na is er geen enkel West-Europees land met hogere zelfmoordcijfers. Dit is een probleem waar Vlaanderen al langer mee kampt: reeds in 1900 lag het zelfdodingscijfer hier dubbel zo hoog als in Nederland. Sinds 1945 begonnen de Vlaamse zelfmoordcijfers bovendien gestaag te stijgen, een proces dat vanaf de jaren 1970 versnelde. Toch is er sinds de eeuwwisseling sprake van een kentering: op een kleine opflakkering tijdens de financiële crisis van 2008 na, zijn de suïcidecijfers in Vlaanderen systematisch beginnen dalen.

De oorzaak van deze positieve evolutie is meerduidig. In de eerste plaats voerde de Vlaamse regering tussen 2006 en 2020 de eerste twee Vlaamse Actieplannen Suïcidepreventie uit. Met deze stap beperkte de overheid zich niet langer tot het subsidiëren van hulpverlening, maar begon ze ook een actieve rol te spelen in het preventiebeleid.

Een tweede doorslaggevende factor is de mentaliteitsverandering binnen de preventiestrategie. Suïcidepreventie had zich doorheen de negentiende en twintigste eeuw bijna uitsluitend toegelegd op de individuele begeleiding van personen die een hoog risico hadden op suïcidaal gedrag: mensen die al een zelfmoordpoging achter de rug hadden of expliciete zelfmoordgedachten uitten. Sinds het einde van de twintigste eeuw heeft onderzoek echter aangetoond dat de preventiestrategie zich best richt op de gehele samenleving. Het doelpubliek werd verbreed: ook personen met een laag tot matig risico op suïcidaal gedrag kwamen in het vizier.

De schaduw van Goethe en Mozart

Een maatschappijbrede preventiestrategie gaat ervan uit dat het taboe op zelfdoding moet worden doorbroken. In de praktijk is dit soms balanceren op een slappe koord: enerzijds kan een opener klimaat ervoor zorgen dat personen met zelfmoordgedachten deze sneller bespreekbaar durven maken. Anderzijds kan open communiceren over zelfdoding ook onbedoelde neveneffecten hebben. In 1774 schreef Goethe de roman Die Leiden des jungen Werthers, waarin het hoofdpersonage Werther zelfmoord pleegt als gevolg van een onbeantwoorde liefde. De publicatie van dit boek leidde tot één van de grootste zelfmoordgolven in de Westerse geschiedenis. Over heel Europa pleegden jongemannen die zich herkenden in de figuur van Werther zelfmoord. Ook de manier waarop Werther uit het leven stapte werd vaak gekopieerd.

In grote delen van Europa uitten zowel het wereldlijke als het kerkelijke gezag kritiek op Goethe, omdat ze vonden dat hij zelfmoord propageerde. In Duitse, Italiaanse en Deense gebieden was de controverse zo groot dat het boek en zelfs de kledingstijl van Werther gedurende enkele decennia verboden werden. Nadat de zeventienjarige Christiane Henriette Sophie von Laßberg, een dierbare vriendin van Goethe, in 1778 zelfmoord pleegde met zijn boek in haar hand, ging ook Goethe zelf zich meer en meer distantiëren van het werk.

Hulpverleners spreken nog steeds van een Werthereffect wanneer het aantal zelfdodingen stijgt na het verschijnen van een nieuwsbericht, populair boek of televisieprogramma. Een recent voorbeeld is de populaire Netflix-serie 13 Reasons Why, die het taboe rond zelfdoding wilde doorbreken, maar helaas geen rekening hield met het Werthereffect. Het gevolg was een stijging van dertien procent in het aantal zelfdodingen onder jongeren in de Verenigde Staten.

In 1791, enkele jaren na het verschijnen van Goethes briefroman, werd Mozarts opera Die Zauberflöte voor het eerst opgevoerd. In dit stuk worstelt het personage Papageno eveneens met zelfmoordgedachten vanwege liefdesverdriet. Dankzij de steun van vrienden slaagt hij er echter in om deze te overwinnen. Ook dit verhaal had een invloed op latere methodes van suïcidepreventie. Vandaag spreken hulpverleners van een Papageno-effect wanneer er in communicatie over zelfdoding nadruk wordt gelegd op de mogelijkheid om hulp te krijgen. Dit kan kwetsbare personen perspectief bieden en het taboe op zelfdoding op een correcte manier doorbreken. Een herkenbaar voorbeeld is de verplichte vermelding van Zelfmoordlijn 1813 na elk tv-programma of nieuwsbericht waar zelfdoding aan bod komt. Ook in de achttiende eeuw had Papageno al een belangrijk effect: het personage wekte zoveel sympathie op dat het bijdroeg aan debatten over het schrappen van zelfdoding als misdaad.

Het betrekken van de brede samenleving als noodzaak

Het gevaar van het Werthereffect toont aan dat het niet zo evident is om het taboe rond suïcide te doorbreken. De positieve resultaten die de Vlaamse Overheid de afgelopen vijftien jaar geboekt heeft bewijzen echter dat het toch de moeite loont om dit te proberen. Een preventiebeleid dat geen aandacht schenkt aan het betrekken van de volledige samenleving zal meer kosten en minder bereiken. Individuele zorg is immers duurder en heeft een kleinere reikwijdte, terwijl een maatschappijbrede strategie net kan voorkomen dat bepaalde personen ooit nood zullen hebben aan een individueel traject.

Vlaanderen zit in zijn strijd tegen het suïcideprobleem dus op het juiste spoor. Dat is ook nodig, want ondanks de gunstige cijfers van de afgelopen jaren ligt het suïcidecijfer in Vlaanderen nog steeds vijftig procent hoger dan het gemiddelde van de Europese Unie. Er is dus nog een lange weg te gaan, maar met de extra investeringen van het nieuwe actieplan en een preventiebeleid met een vleugje Mozart, is een optimistische blik op de toekomst zeker gerechtvaardigd.

Meer lezen?

Barbagli, Marzio. Farewell to the World: A History of Suicide. Cambridge: Polity Press, 2015.

Schols, Bart. Zelfmoord in Vlaanderen. Feiten en getuigenissen over verdriet, schuld en schaamte. Gent: Borgerhoff & Lamberigts, 2011.

Erik De Coninck is student in het Masterproefseminarie Cultuurgeschiedenis na 1750. Hij schreef deze blogtekst als opdracht in dit seminarie en bereidt een masterproef voor over suïcidepreventie vanaf 1970.

Titelafbeelding: De zelfmoord van Werther op een ingekleurde houtgravure uit de negentiende eeuw. Publiek domein.