Maandelijks archief: oktober 2020

Pornografen zonder grenzen

Gastblog door Leon Janssens.

In 2019 kondigde de Britse regering aan dat iedereen die een pornowebsite bezocht vanuit het Verenigd Koninkrijk vanaf 15 juli 2020 zijn leeftijd zou moeten bewijzen. Die wetgeving was erg onpopulair en technisch gezien een huzarenstukje. Aan de hand van een VPN (Virtual Private Network) kunnen internetgebruikers digitale landsgrenzen immers eenvoudig omzeilen. Uiteindelijk werd de regelgeving afgevoerd nog voor ze in werking trad.

Ook in de negentiende eeuw zorgden technologische ontwikkelingen ervoor dat pornografen (en hun producten) in steeds grotere getalen landsgrenzen overstaken. Deze internationalisering van de porno-industrie stelde het toenmalige politieke bestel voor een groot probleem. In de meeste Europese landen bestond er namelijk een verbod op het produceren, verspreiden of tentoonstellen van pornografie.

De vervolgingsproblematiek

Dergelijke ‘studiofoto’s’ waren in trek omstreeks 1900 (A young woman, posing naked in a photographic studio, ca. 1900. Wellcome Collection. CC BY 4.0).

Op 19 oktober 1912 vielen politieagenten de krantenwinkel van Jean Baptiste binnen in het station van Hollerich in Luxemburg. Ze slaagden erin een ‘aanzienlijke hoeveelheid’ foto’s met ‘volledig naakte’ mannen en vrouwen in ‘smerige losbandige houdingen’ in beslag te nemen. Jean bekende. Hij had wel ‘meer’ van dit soort ‘pornografische producten’ verkocht. Deze foto’s had hij in september van een onbekende gekocht die in het gezelschap was van Peter Hackmann, een Belg die een postkaartenfabriek uitbaatte in Luxemburg. De politie deed een huiszoeking bij Peter. Ze vonden geen foto’s, maar ze konden wel een verklaring lospeuteren bij Peters vrouw Clara. Zij vertelde dat de onbekende man die Jean beschreef haar schoonbroer was: Gerard Hackmann. Hij was fotograaf in België en had haar en haar man ‘toevertrouwd’ dat hij ‘in functie’ van zijn beroep ‘soms’ zulke foto’s maakte die hij dan aan ‘gunstige prijzen’ kon doorverkopen.

In de periode voor 1910 zou het onderzoek hier waarschijnlijk zijn gestopt. Het was moeilijk om producenten van pornografisch materiaal te vervolgen wanneer die in een ander land woonden. Dat probleem werd vaak besproken op congressen over pornografie. Zo stelde de Belgische vertegenwoordiger op het Congrès contre la mauvaise littérature in 1893 dat: ‘de slechte boeken die gemaakt worden in België bijna allemaal bedoeld zijn voor de export’. Het probleem werd erg scherp geformuleerd op een ander congres in 1908: ‘De handel [in pornografie] is internationaal, juist om de vervolgingen, huiszoekingen en inbeslagnames te voorkomen die het gevolg zouden zijn als het [de handel] nationaal zou zijn’. Er moest dus een internationale oplossing komen om het pornoprobleem aan te pakken.

Oorlog aan den pornografie

Op 4 mei 1910 ondertekende België samen met de Verenigde Staten, Brazilië, Frankrijk, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en Luxemburg het ‘akkoord voor de onderdrukking van de circulatie van obscene publicaties’. Een van de afspraken was dat er een betere samenwerking moest komen tussen de gerechtelijke instanties van de deelnemende landen. Voor de fotograaf Gerard was deze samenwerking slecht nieuws; nog geen week na de inval bij Jean stond de Luxemburgse onderzoeksrechter in contact met de procureur-generaal van Arlon. Die liet Gerard op 31 oktober 1912 arresteren en ondervragen door de politiecommissaris van Athus.

Ook suggestieve postkaarten gaven aanleiding tot verontwaardiging, inbeslagnames en gerechtelijk onderzoek (Archives départementales de la Haute-Vienne, Europeana, CC BY-SA).

De haast en de ernst in deze zaak doen vermoeden dat er toch iets meer aan de hand was dan ‘soms eens’ wat foto’s zoals Gerard beweerd had. Wat bleek? De vader van Gerard en Peter, Johan Hackmann, was douanier te Athus. Met een douanier als vader, een fotograaf als zoon en een andere zoon met een drukkerij net over de grens was dit misschien een extra verdachte familie voor het Belgische gerecht. Kneep vader Hackmann een oogje dicht wanneer zijn zoon de grens overstak met een koffer vol pornografische foto’s? Of was het een goed georganiseerd familiebedrijf?

We zullen het nooit weten. Wat we wel weten is dat pornografen moeilijker hun gang konden gaan na het akkoord van mei 1910. De communicatie tussen de verantwoordelijke diensten van verschillende landen nam sterk toe. Er werden lijsten uitgewisseld met potentiële verdachten, verdachte post uit het buitenland werd geanalyseerd en het verblijf van verdachte Belgen in het buitenland werd nauwlettend in de gaten gehouden. Al deze nieuwe maatregelen konden echter niet helpen bij het vervolgen van Gerard. Bij zijn arrestatie ontkende hij alle feiten en er werd uiteindelijk geen belastend materiaal gevonden. In november van 1910 besloot de procureur des Konings dat er onvoldoende belastend materiaal was om Gerard te vervolgen.

Omwille van de gevoeligheid van dit thema werd er gekozen om alle betrokkenen een pseudoniem te geven.

Meer lezen?

Annie Stora-Lamarre, L’enfer de la IIIe République: censeurs et pornographes 1881-1914, Paris: Imago, 1990.

Leon Janssens is als aspirant van het FWO verbonden aan de onderzoeksgroep Moderniteit en Samenleving 1800-2000 van de KU Leuven. Hij bestudeert de angst voor pornografie op het einde van de negentiende eeuw.

Vijf voor twaalf voor het moedertaalonderwijs?

Wanneer de media over het taalgevoel van onze jeugd spreken, is dat zelden om goed nieuws te melden. In kranten verschijnen met de regelmaat van de klok alarmerende berichten die ons moeten overtuigen van het feit dat het taalniveau van Vlaamse leerlingen en studenten in vrije val is: hun leesbegrip is ondermaats, hun woordenschat ontoereikend en hun schrijftalent belabberd. Uit onderzoeken blijkt overigens een achteruitgang ten opzichte van enkele jaren geleden.

Welke verantwoordelijkheid draagt het vak Nederlands? De tweedeling tussen kennis en taalvaardigheid in dat vak was altijd al een moeilijke evenwichtsoefening. Want wat primeert? Heeft het vak Nederlands vooral een maatschappelijke functie en moet het vak in de eerste plaats leerlingen functioneel geletterd maken? Of draait het uiteindelijk vooral om hogere, belangelozere doelen: het creatief uitdagen van jongeren en hun kritische zin, taalgevoel en een ruime culturele bagage meegeven? Met andere woorden: is Nederlands in de eerste plaats een praktisch of een humanistisch vak?

Vondel of vaardigheid?

Een lesfoto uit 1958 (archief van het Sint-Lievenscollege te Antwerpen).

Wie de geschiedenis van het schoolvak Nederlands bekijkt, merkt op dat dit vraagstuk leerkrachten, didactici en onderwijsverstrekkers al langer heeft beziggehouden. Een zeventienjarige die in de jaren 1950 op de schoolbanken zat, kreeg in de lessen Nederlands vooral literatuur te verwerken. Hij las een toneelstuk van Vondel, leerde gedichten uit het hoofd om nadien voor te dragen en schreef stilistisch fraaie opstellen over zijn zielenroerselen. Zakelijke teksten kreeg hij slechts bij uitzondering te lezen.

Wanneer er dan toch taalvaardigheidslessen gegeven werden, stonden die in het teken van het Algemeen Beschaafd Nederlands. In de jaren ’50, ’60 en ’70 draaide de ABN-campagne op volle toeren. De dialecten stonden destijds nog stevig in hun schoenen en met het Standaardnederlands, de geadopteerde eenheidstaal uit Nederland, waren slechts weinigen echt vertrouwd. Taaltuiniers — zoals ze zich vaak noemden — kweten zich van de ondankbare taak om het talig onkruid uit de mond van de Vlaming te wieden. Ze deden dat op de radio, op tv, in de krant en dus ook op school. Leerkrachten Nederlands leerden hun leerlingen een klankzuivere aa te maken, wezen hen op het gevaar van gallicismen en brachten hen bij dat je niet kleedje, maar jurkje hoorde te zeggen.

Een ABN-spreektoernooi medio jaren 1960 (archief van het Sint-Lievenscollege te Antwerpen).

In tegenstelling tot toen overheerst bij de beleidsmakers van vandaag een communicatieve visie op het vak. De kering is ingezet in de jaren ‘70 met het zogenaamde vernieuwd secundair onderwijs (vso) dat scholen nadrukkelijker de opdracht gaf om hun leerlingenpopulatie op maatschappelijk functioneren voor te bereiden. Kunnen werd belangrijker dan kennen en een leraargerichte aanpak werd ingeruild voor een leerlinggerichte pedagogie.

Sindsdien staat in de lessen Nederlands het opkrikken van de taalbeheersing centraal – een streven dat bovendien breder wordt opgevat dan de ABN-campagne uit het verleden. Dit betekent dat er grote aandacht uitgaat naar het schrijf- en spreekproces, dat er veel tijdschriftartikels gelezen worden en dat luistervaardigheid expliciet getraind wordt — allemaal zaken die in het jaarplan van de jaren ’50 ontbraken. De doelstellingen literatuur zijn in het huidige leerplan dan weer gereduceerd tot een viertal zeer open geformuleerde verwachtingen die — mochten leerkrachten dat willen — gerust in een week ingelost zouden kunnen worden.

De historicus in een actueel debat

Het is natuurlijk opmerkelijk dat onheilspellende berichten over een dalende taalvaardigheid zo luid weerklinken wanneer leerkrachten Nederlands er net meer aandacht aan geven. Wat is er vandaag precies aan de hand?

Een speelplaats uit de jaren 1960 met het opschrift “Spreek beschaafd” (archief van het Sint-Lievenscollege te Antwerpen).

De geschiedenis kan helpen bij het vinden van een (deel van het) antwoord. Zo speelt vermoedelijk de democratisering van het onderwijs een rol. Secundair onderwijs was lang voorbehouden voor een minderheid van de bevolking. Tot in de jaren ’80 waren Vlaamse kinderen slechts leerplichtig tot aan hun veertiende. Toch hadden de middelbare scholen na de Tweede Wereldoorlog steeds meer aantrek. Vanaf 1959 werden inschrijvingsgelden afgeschaft, wat uiteraard drempelverlagend werkte. Door de bredere instroom werden scholen bijgevolg meer en meer geconfronteerd met een publiek waarvan de thuisomgeving minder intellectueel en taalrijk was dan voorheen.

Kennis van het verleden biedt ons in dit boeiende en belangrijke debat bovendien ook de nodige relativering. Al in 1959 werd in een vaktijdschrift voor neerlandici geklaagd over de spreek- en schrijfvaardigheid van de jeugd. In 1986 organiseerde de Nederlandse Taalunie een conferentie met de veelzeggende titel “Het moedertaalonderwijs: vijf voor twaalf?”. Bij eenentwintigste-eeuwse leerkrachten met een horloge breekt ondertussen allicht blinde paniek uit. Uiteraard spelen vandaag de nieuwe media een bijkomende rol. In publicaties worden zij vaak als de oorzaak van een dalend concentratievermogen en taalgevoel aangewezen. Dat we zelfs dat al eerder hebben gehoord, blijkt uit dit citaat van 1941:

“Hoeveel is er bovendien niet, dat de leerlingen van hun dagelijkse arbeid aftrekt. De knop van de radio ligt zo dicht binnen hun bereik en verschaft zulk een gemakkelijk genot, dat het leerboek maar al te gaarne ter zijde gelegd wordt.”

Dries Cromheecke was in het academiejaar 2019-2020 masterstudent cultuurgeschiedenis. Hij schreef een masterproef over de evoluties in leerinhouden en didactiek in het vak Nederlands sinds 1945.

Titelafbeelding: een foto van twee leerlingen in een schoolbib in het schooljaar 1985-1986 (archief van het Sint-Lievenscollege te Antwerpen).