Maandelijks archief: november 2018

De Marokkaanse fata morgana van Leopold II

Gastblog door Gert Huskens.

U heeft het misschien gemist, maar terwijl afgelopen week het gele hesjes-protest het nieuws domineerde, bezocht “de grootste Belgische economische missie ooit” Marokko. Zoals het hoort bij zulke handelsmissies stapte met prinses Astrid een lid van het Belgisch koningshuis op het vliegtuig. Wellicht zonder het te weten, trad de prinses hiermee in de voetsporen van haar illustere familielid koning Leopold II. Ook hij bracht ruim honderd jaar geleden ten bate van de Belgische economie een uitgebreid bezoek aan het land. De interesse van Leopold II in Marokko is ondertussen echter door de Spaanse en Franse kolonisatie van het land zo goed als volledig in de plooien van de geschiedenis verdwenen.

Nochtans stond het gebied in de nasleep van de Koloniale Conferentie in Berlijn in 1884-1885 expliciet op Leopolds imperialistische radar. Hij zou vooral geïnteresseerd zijn geweest in Marokko als tussenstop voor de schepen die heen en weer pendelden tussen de Congolese havenstad Matadi en Antwerpen. Bovendien wilde hij er Belgische posten neerpoten die moesten dienen als winterverblijf, sanatorium en zelfs quarantaine voor de kolonialen die pendelden tussen metropool en kolonie. Het is in deze sfeer dat het vertrek van koning Leopold II op 11 september 1897 met zijn luxejacht Clémentine richting Marokkaanse kusten moet gezien worden.

De reis naar Marokko als toeristische uitstap

Het Laatste Nieuws, 30 oktober 1897.

Vooraleer het jacht aanmeerde in een van de Marokkaanse havens, bezocht de vorst eerst nog de Canarische Eilanden en Madeira. Vooral Madeira kon hierbij op zijn interesse rekenen. De lokale inwoners bleken zeer behendige jagers te zijn en daardoor zag Leopold II in hen ‘excellente rekruten voor Congo Vrijstaat’. Vervolgens meerde de Clémentine aan in de havenstad Mogador, tegenwoordig Essouaira. Terwijl de koning de stad en nabije regio te paard verkende, draaide zijn imperialistische verbeelding op volle toeren. Eens hij er een luxe-hotel had neergepoot, kon Mogador volgens hem een soort Atlantische evenknie van het mondaine Oostende worden.

Na enkele korte tussenstops in noordelijker gelegen havens keerde hij terug naar Larache en trok met een heuse karavaan het Atlasgebergte in. Hoewel hij in eerste instantie voornamelijk prospectie deed voor mogelijke spoorweginvesteringen, kon hij op de lokale markten tot zijn grote verbazing ook vaststellen dat men er Belgische suiker en textiel uit Verviers verhandelde. Een kort bezoek aan Tanger betekende het einde van de reis. Verschillende passagiers hadden immers dysenterie opgelopen en begrijpelijkerwijs was de vorst in zo’n situatie liever vroeg dan laat terug thuis.

De reis naar Marokko als diplomatiek-economische missie

‘Le voyage du Roi au Maroc’, Le Petit Bleu du Matin, 25 september 1897.

Hoewel het ministerie van Buitenlandse Zaken en de koninklijke entourage er destijds alles aan gedaan hebben om de reis in de markt te zetten als een onverdachte, strikte persoonlijke en louter toeristisch onderneming, konden ze de ware toedracht van het bezoek van Leopold II niet geheim houden. Zo kon men in Het Laatste Nieuws lezen hoe de vorst van de Marokkaanse havens ‘koloniale tussenstops’ wilde maken. In Le Vingtième Siècle stonden dan weer geruchten dat er flessen water waren verzameld die in België zouden getest worden op hun drinkbaarheid. Stilaan werd zo duidelijk dat de reis niet enkel een toeristische uitstap was, maar wel degelijk ook economische motieven had.

Ook de buitenlandse pers berichtte destijds al dat de vorst met een stapel eigendomsakten onder zijn arm terug naar België was gekeerd. Concreet had hij in deze periode zijn geldbuidel opengetrokken voor de aankoop van percelen op de Canarische Eilanden, net buiten Tanger en in de regio nabij Kaap Juby en Tarfaya. Ook verwierf hij eigendommen bij de stad Ceuta aan de Middellandse Zee. Deze percelen moesten de vorst toelaten om handelsvestigingen te bouwen en zo een graantje mee te pikken van de handelsroutes in de Sahara en de lokale wolproductie. De Spaanse koloniale neergang had de koning immers duidelijk gemaakt dat er ook territoriaal iets te rapen viel in Spaans-Marokko.

Van Marokkaanse droom naar ontgoochelende fata morgana

Een overzicht van de koloniale claims in Marokko ten tijde van het bezoek van Leopold II.

De vele ambitieuze pogingen ten spijt, moest Leopold na zijn reis vaststellen dat zijn Marokkaanse project door de tegenkantingen van de andere kolonialen machten nooit echt van de grond kon komen. Toen in 1905 de Duitse keizer Wilhelm II tijdens een bezoek aan Tanger de onafhankelijkheid van Marokko vooropstelde, hield Leopold II zich dan ook opvallend afzijdig. In zijn officiële communicatie stond er hierbij één gedachte centraal: België uit de Eerste Marokkaanse Crisis houden en geen standpunt innemen in deze Duitse confrontatie met Frankrijk en Groot-Brittannië.

Achter de schermen gaf Leopold II zich echter nog niet helemaal gewonnen. De koloniale kaart van de vorst beperkte zich immers niet tot Congo. De ambitie was om de Belgische vlag wereldwijd te laten wapperen. Terwijl de diplomaten de Europese claims op Marokko bespraken, was Leopold II immers verwikkeld geraakt in een dynastieke soap in het opstandige Marokkaanse Rifgebergte, maar dat verhaal verdient een eigen blogpost.

Meer lezen.

A. Duchesne, Leopold II et le Maroc, Brussel, 1965.

Gert Huskens is gastblogger. Hij is als doctoraatsstudent verbonden aan de ULB en UGent binnen het EOS-project ‘Pyramids and Progress. Belgian Expansionism and the making of Egyptology. 1830-1952’. Hij onderzoekt hierbij de rol van de Belgische diplomatie in de handel in Egyptische antiquiteiten in de periode 1830-1914.

Hoe de eerste dinomanie begon dankzij een diner in een dinosaurus

In 1993 liet Steven Spielberg Jurassic Park met behulp van CGI de eerste levensechte dinosauriërs op het grote publiek los. Net als eerdere filmversies waren het verre van realistische, wetenschappelijk onderbouwde representaties, maar Spielbergs dino’s leken wel wezens van vlees en bloed te zijn: ze bewogen lichtvoetig en vertoonden relatief intelligent gedrag. Hoewel de prehistorische reptielen alles bij elkaar maar 15 minuten in beeld kwamen, zou de film het startschot betekenen voor een ware dinomanie. De plotse en enorme belangstelling voor dinosauriërs werd verder aangewakkerd door een gigantische marketingcampagne. Fastfoodketen McDonalds riep de intussen fel gecontesteerde “supersize”-optie in het leven, die toen toepasselijk genoeg “dinosize” werd genoemd.

Toch was dit niet de eerste keer dat het grote publiek in de ban raakte van deze al lang verdwenen schepsels. De eerste “dinomanie” brak uit in de negentiende eeuw en ook toen speelde eten een belangrijke rol in de marketingcampagne.

Het eerste “Jurassic Park”

Hawkins’ atelier in het Crystal Palace in Sydenham.

Na de sluiting van de eerste wereldtentoonstelling, die plaatsvond in Londen tussen mei en oktober 1851, werd een nieuwe bestemming gezocht voor het tentoonstellingsgebouw, een revolutionair bouwwerk uit glas en staal. Dit zogenaamde Crystal Palace werd gekocht door de Crystal Palace Company en verhuisd naar Sydenham Hill, ten zuiden van Londen. Het omliggende domein moest worden omgetoverd tot een park met siertuinen, replica’s van klassieke standbeelden en artificiële vijvers. Als onderdeel van deze renovatie werd kunstenaar en natuurhistoricus Benjamin Waterhouse Hawkins gevraagd om de eerste levensgrote modellen van uitgestorven diersoorten te creëren. Het Britse publiek had al schetsen van dinosauriërs gezien, maar nog nooit replica’s op ware grootte. De Crystal Palace Company zette erop in dat deze het grote publiek naar het nieuwe park zouden lokken.

Dat was op dat moment zeker nog geen veilige gok. In de jaren 1840 was weliswaar de wetenschappelijke interesse in deze prehistorische wezens stilaan gegroeid. Ook verschenen de eerste professionele geologen en paleontologen. Een van hen was de paleontoloog en bioloog Richard Owen, die de uitgestorven gigantische reptielen in 1842 bedacht met de naam “Dinosauria”. Maar het bredere publiek was op dat moment in de ban van de revelaties van Charles Darwin. Owens stoffige skeletten konden nog niet concurreren met de exotische schepsels die Darwin ontmoette op zijn reizen en waarover hij verhalen meebracht naar een druilerig Groot-Brittannië. Maar dat stond op het punt om te veranderen.

Om de dieren zo anatomisch correct mogelijk na te bootsen, riep Hawkins de hulp in van Owen. Hawkins richtte zijn atelier in op het domein zelf en bedacht een grondplan voor het Dinosaur Park, bestaande uit drie eilanden. Die eilanden vormden min of meer een tijdslijn waarop de vijftien soorten die Hawkins modelleerde, werden neergeplant: een eerste eiland voor het Paleozoïcum, het tweede voor het Mesozoïcum en het laatste voor het Cenozoïcum.

“The jolly old beast/Is not deceased/There’s life in him again! ROAR!”

Originele tekening door  Hawkins voor de uitnodiging voor het diner in de iguanodon (Academy of Natural Sciences of Drexel University).

De concrete uitwerking van zijn plan en de samenwerking met Owen liepen echter niet van een leien dakje. In december 1853, 6 maanden voor de opening van het park, zat Hawkins hopeloos achter op schema en erg krap bij kas. Hij moest een manier bedenken om zijn investeerders gerust te stellen en het publiek alvast warm te maken voor zijn Dinosaur Park. Het meest voor de hand liggende idee was om een aantal journalisten en investeerders uit te nodigen voor een diner. Idealiter zou hij dan natuurlijk zijn dinosauriërs zelf in de schijnwerpers zetten. De pers en geldschieters moesten zijn beelden in het echt zien om te begrijpen hoe fantastisch ze wel waren.

En dus ontvingen 21 wetenschappers, journalisten en zakenlui eind december een uitnodiging waarop stond te lezen:

Mr Waterhouse Hawkins verzoekt […] hem de eer te verschaffen hem te vergezellen voor een diner in de gietvorm van de Iguanodon in het Crystal Palace op zaterdagavond 31 december 1853 om vijf uur.”

Geïntrigeerd door deze ongewone invitatie tekenden alle genodigden present die oudejaarsavond. Hawkins had zijn atelier voor de gelegenheid wat aangekleed met een tent die hij eerder gebruikt had voor het verjaardagsfeestje van zijn dochter. Het diner zou plaatsvinden in de gietvorm van de Iguanodon, het grootste van alle dinosaurusbeelden die een plaats zouden krijgen in het Crystal Palace Park. De tien meter lange gietvorm was opgesmukt met verf om hem levensecht te doen lijken en omgeven door een platform om het de gasten en obers gemakkelijker te maken om in de dinosaurus te stappen. Na een selectie van soepen, vis, wild en de hoofdgerechten sloot de rijkelijke maaltijd af verschillende soorten gebak, meringue, pudding, vers fruit en noten.

Diner in de gietvorm van de iguanodon, een schets door Hawkins zelf.

De drank vloeide rijkelijk en de sfeer was opperbest. Toen het hele gezelschap ver na middernacht opnieuw koers zette richting London, deden ze dat onder luidkeels gezang van een voor de gelegenheid gecomponeerd lied met het volgende refrein:

“The jolly old beast/Is not deceased/There’s life in him again! ROAR!”

De aanwezige journalisten berichtten achteraf uitgebreid over het diner en Hawkins project voor Sydenham Park. De Illustrated London News wijdde zelfs een hele reeks artikels aan zijn dino’s, inclusief de bovenstaande schets van het diner, door Hawkins zelf getekend. Het publiek daagde massaal op voor de opening van het park in juni 1854. In de tweede helft van de 19de eeuw gingen naar schatting meer dan een miljoen mensen per jaar zich vergapen aan de prehistorische monsters. Net zoals ten tijde van Jurassic Park het geval zou zijn, gingen ook toen al dinosaurusposters en -figuurtjes als zoete broodjes over de toonbank. De eerste dinosaurusgekte was losgebarsten.

Nelleke Teughels is als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. In haar huidig postdocproject onderzoekt Nelleke de wijzigende rol van de toverlantaarn in het snel veranderende Belgische visuele medialandschap van de late 19de en vroege 20ste eeuw. Daarnaast is ze geïnteresseerd in hoe voedsel tijdens de wereldtentoonstellingen werd gebruikt ter constructie en promotie van de Belgische staat en natie.

Titelafbeelding: gekleurde fotomechanische afdruk van het Crystal Palace in Sydenham door George Baxter, na 1854, met op de voorgrond Hawkins’ prehistorische dieren (CC BY 4.0 Wellcome Images, afb. ‘V0013783′).

Waarom rampen onder de grond onze aandacht trekken

Gastblog door Siegfried Evens.

Deze zomer werd het nieuws onder meer beheerst door de redding van de Thaise voetballertjes uit een grot in Thailand. Iedereen in de grot kon levend en wel gered worden onder het oog van de camera en met massale internationale belangstelling. Het voorval is maar een van de vele ondergrondse drama’s die de mensen bovengronds massaal konden beroeren. Een recente ramp was het mijnongeluk in Copiapó in 2010, waarbij Chileense mijnwerkers in een mijnschacht vast kwamen te zitten, maar allemaal levend naar boven gebracht konden worden. In Duitsland riep het voorval in Thailand vooral herinneringen op aan wat ze daar het “wonder van Lengede” noemen. 14 dagen na een instorting in een West-Duitse mijn in 1963 werden daar 11 mijnwerkers gered. In eigen land kwamen op 8 augustus 1956 in Marcinelle 262 mijnwerkers om het leven na een mijnbrand die was veroorzaakt door een technisch ongeluk met een mijnkarretje.

Deze 4 gebeurtenissen zijn eigenlijk erg gelijkaardig. Het waren allemaal drama’s die onder de grond, en dus onttrokken aan het oog, plaatsvonden. De reddingsoperaties genoten wereldwijd een enorme belangstelling en vormden zo mijlpalen op vlak van rampenberichtgeving. Hoe valt deze belangstelling te verklaren?

Collectieve hypocrisie en hoop

Om de mijnwerkers in Lengede te redden, werd een reddingscapsule gebruikt. De capsule zou later als inspiratie dienen om de Chilenen in Copiapó te redden.

Historicus Marc Reynebeau schreef naar aanleiding van de reddingsoperaties in Thailand een opiniestuk, waarin hij de massale aandacht voor de voetballertjes weet aan onze collectieve hypocrisie. We leven immers meer mee met 13 mensen wiens gezichten we kennen dan met bijvoorbeeld een anonieme massa vluchtelingen. Ook na de ramp in Chili zorgde de verspreiding van videobeelden van de slachtoffers voor een grote publieke betrokkenheid. Op zich is dat een weinig verrassende analyse. Mensen zijn nu eenmaal selectief in hun aandacht voor leed. Elke dag sterven er bijvoorbeeld mensen in het verkeer, maar een ramp waarbij plots tientallen doden vallen, trekt doorgaans meer aandacht en solidariteit.

Anders dan gewone rampen, waarbij de tragedie al compleet is, ligt bij ondergrondse rampen alsnog alle hoop bij de afwending van een tragedie. In België onderscheidt de mijnramp van Marcinelle zich bijvoorbeeld van de brand in het Brusselse filiaal van de Belgische grootwarenhuisketen Innovation door zijn langgerekte reddingsactie, die twee weken duurde. De wanhoop van een reddingswerker, “allemaal lijken”, ging de wereld rond, en vormde het symbolische einde van de zoektocht naar overlevenden. Niemand van de gevangen mijnwerkers had het immers overleefd. Bij de incidenten in West-Duitsland en Chili was de hoop op een goede afloop veel meer aanwezig dan in Marcinelle. Reddingwerkers wisten daar vrij snel dat er nog mijnwerkers leefden. De focus van de reddingsactie was dan ook om de mijnwerkers levend te houden en ze met een capsule naar de bovengrond te brengen.

Onder het oog van de camera

De combinatie van hoop op een goede afloop en spectaculaire reddingsacties maakt van deze rampen enorme mediagebeurtenissen. De rampsites van Marcinelle, Lengede, Copiapó en de grot in Thailand werden verzamelplekken voor duizenden journalisten uit binnen- en buitenland, die het heroïsche reddingswerk kwamen bewonderen. De rampen waren soms een technologische en maatschappelijke mijlpaal op vlak van berichtgeving. De redding van de mijnwerkers in Chili werd bijvoorbeeld gelivestreamd en kon over de hele wereld gevolgd worden. Dat neemt niet weg dat ook het moment waarop de ramp gebeurt de mediabelangstelling bepaalt: de rampen in Marcinelle, Copiapó en Thailand gebeurden alle drie in de zomervakantie, komkommertijd dus.

Zichtbaarheid verbergt of onthult

Koning Boudewijn en eerste minister Achiel Van Acker bezoeken de rampsite van Bois-de-Cazier, Marcinelle.

De mediagebeurtenissen rond ondergrondse rampen worden ook gestuurd door hun politisering. Rampen zijn bij uitstek politieke gebeurtenissen die politici en staatshoofden aantrekken. De mijnsite van Bois-de-Cazier in Marcinelle werd bezocht door koning Boudewijn. Een dag voor de reddingswerken kwam bondskanselier Erhard de gevangen mijnwerkers toespreken en president Piñera onderbrak een reis om de mijnsite te bezoeken.

Deze politisering kan uiteenlopende gevolgen hebben. Een politiek gestuurd mediacircus kan de ware oorzaken van de catastrofe verbergen. De Chileense overheid manipuleerde namelijk bewust de live-uitzendingen om een triomfalistisch beeld neer te zetten en de erbarmelijke leefomstandigheden van de mijnbouw in Chili te verzwijgen. Deze triomfantelijke beelden werden wereldwijd overgenomen.

De Chileense president Sebastian Piñera geeft Luis Urzua, de laatste geredde mijnwerker, een knuffel.

Media-aandacht kan echter ook extra druk op de ketel zetten om te leren uit de ramp. Zo waren de slechte werkomstandigheden en gebrekkige veiligheidscultuur in de Belgische mijnen het onderwerp van een mediahetze in de nasleep van de mijnramp van Marcinelle. De hetze voedde vakbondsacties, zette onderzoekscommissies in gang en leidde tot een juridische uitputtingsslag. Op Europees niveau nam de EGKS voor het eerst initiatieven om op vlak van veiligheidsmaatregelen meer  samen te werken, wat de kiemen legde voor een Europees sociaal beleid.

In dat opzicht zijn ondergrondse drama’s dus gelijkaardig aan de talloze andere drama’s die de wereld gekend heeft: ze hebben het potentieel om de mensen van bepaalde onveilige situaties bewust te maken, en zo de samenleving te veranderen en veiliger te maken.

Meer lezen.

Brandtmann, Gerrit. ‘Höhlendrama in Thailand weckt Erinnerungen an das „Wunder von Lengede“’. PAZ-online.de, 11 July 2018. http://www.paz-online.de/Kreis-Peine/Lengede-Vechelde-Wendeburg/Hoehlendrama-in-Thailand-weckt-Erinnerungen-an-das-Wunder-von-Lengede.

Felice Dassetto and Michel Dumoulin, Mémoires d’une catastrophe: Marcinelle, 8 août 1956 (Louvain-la-Neuve: CIACO, 1986).

Jiménez-Martínez, César. ‘Disasters as Media Events: The Rescue of the Chilean Miners in National and Global Television’. International Journal of Communication 8, no. 0 (2 July 2014): 24.

Reynebeau, Marc. ‘“Fout in Ons Empathisch Brein” – De Standaard’. De Standaard, 10 July 2018. http://www.standaard.be/cnt/dmf20180709_03605933.

Siegfried Evens is gastblogger. Hij is als doctoraatsstudent verbonden aan de Division of History of Science, Technology and Environment aan het Royal Institute of Technology  (KTH) in Stockholm. Hij doet onderzoek naar de politieke geschiedenis van rampen en risico’s, meer bepaald branden, mijnrampen en kernrampen.