Gastblog door Siegfried Evens.

Deze zomer werd het nieuws onder meer beheerst door de redding van de Thaise voetballertjes uit een grot in Thailand. Iedereen in de grot kon levend en wel gered worden onder het oog van de camera en met massale internationale belangstelling. Het voorval is maar een van de vele ondergrondse drama’s die de mensen bovengronds massaal konden beroeren. Een recente ramp was het mijnongeluk in Copiapó in 2010, waarbij Chileense mijnwerkers in een mijnschacht vast kwamen te zitten, maar allemaal levend naar boven gebracht konden worden. In Duitsland riep het voorval in Thailand vooral herinneringen op aan wat ze daar het “wonder van Lengede” noemen. 14 dagen na een instorting in een West-Duitse mijn in 1963 werden daar 11 mijnwerkers gered. In eigen land kwamen op 8 augustus 1956 in Marcinelle 262 mijnwerkers om het leven na een mijnbrand die was veroorzaakt door een technisch ongeluk met een mijnkarretje.

Deze 4 gebeurtenissen zijn eigenlijk erg gelijkaardig. Het waren allemaal drama’s die onder de grond, en dus onttrokken aan het oog, plaatsvonden. De reddingsoperaties genoten wereldwijd een enorme belangstelling en vormden zo mijlpalen op vlak van rampenberichtgeving. Hoe valt deze belangstelling te verklaren?

Collectieve hypocrisie en hoop

Historicus Marc Reynebeau schreef naar aanleiding van de reddingsoperaties in Thailand een opiniestuk, waarin hij de massale aandacht voor de voetballertjes weet aan onze collectieve hypocrisie. We leven immers meer mee met 13 mensen wiens gezichten we kennen dan met bijvoorbeeld een anonieme massa vluchtelingen. Ook na de ramp in Chili zorgde de verspreiding van videobeelden van de slachtoffers voor een grote publieke betrokkenheid. Op zich is dat een weinig verrassende analyse. Mensen zijn nu eenmaal selectief in hun aandacht voor leed. Elke dag sterven er bijvoorbeeld mensen in het verkeer, maar een ramp waarbij plots tientallen doden vallen, trekt doorgaans meer aandacht en solidariteit.

Anders dan gewone rampen, waarbij de tragedie al compleet is, ligt bij ondergrondse rampen alsnog alle hoop bij de afwending van een tragedie. In België onderscheidt de mijnramp van Marcinelle zich bijvoorbeeld van de brand in het Brusselse filiaal van de Belgische grootwarenhuisketen Innovation door zijn langgerekte reddingsactie, die twee weken duurde. De wanhoop van een reddingswerker, “allemaal lijken”, ging de wereld rond, en vormde het symbolische einde van de zoektocht naar overlevenden. Niemand van de gevangen mijnwerkers had het immers overleefd. Bij de incidenten in West-Duitsland en Chili was de hoop op een goede afloop veel meer aanwezig dan in Marcinelle. Reddingwerkers wisten daar vrij snel dat er nog mijnwerkers leefden. De focus van de reddingsactie was dan ook om de mijnwerkers levend te houden en ze met een capsule naar de bovengrond te brengen.

Onder het oog van de camera

De combinatie van hoop op een goede afloop en spectaculaire reddingsacties maakt van deze rampen enorme mediagebeurtenissen. De rampsites van Marcinelle, Lengede, Copiapó en de grot in Thailand werden verzamelplekken voor duizenden journalisten uit binnen- en buitenland, die het heroïsche reddingswerk kwamen bewonderen. De rampen waren soms een technologische en maatschappelijke mijlpaal op vlak van berichtgeving. De redding van de mijnwerkers in Chili werd bijvoorbeeld gelivestreamd en kon over de hele wereld gevolgd worden. Dat neemt niet weg dat ook het moment waarop de ramp gebeurt de mediabelangstelling bepaalt: de rampen in Marcinelle, Copiapó en Thailand gebeurden alle drie in de zomervakantie, komkommertijd dus.

Zichtbaarheid verbergt of onthult

De mediagebeurtenissen rond ondergrondse rampen worden ook gestuurd door hun politisering. Rampen zijn bij uitstek politieke gebeurtenissen die politici en staatshoofden aantrekken. De mijnsite van Bois-de-Cazier in Marcinelle werd bezocht door koning Boudewijn. Een dag voor de reddingswerken kwam bondskanselier Erhard de gevangen mijnwerkers toespreken en president Piñera onderbrak een reis om de mijnsite te bezoeken.

Deze politisering kan uiteenlopende gevolgen hebben. Een politiek gestuurd mediacircus kan de ware oorzaken van de catastrofe verbergen. De Chileense overheid manipuleerde namelijk bewust de live-uitzendingen om een triomfalistisch beeld neer te zetten en de erbarmelijke leefomstandigheden van de mijnbouw in Chili te verzwijgen. Deze triomfantelijke beelden werden wereldwijd overgenomen.

Media-aandacht kan echter ook extra druk op de ketel zetten om te leren uit de ramp. Zo waren de slechte werkomstandigheden en gebrekkige veiligheidscultuur in de Belgische mijnen het onderwerp van een mediahetze in de nasleep van de mijnramp van Marcinelle. De hetze voedde vakbondsacties, zette onderzoekscommissies in gang en leidde tot een juridische uitputtingsslag. Op Europees niveau nam de EGKS voor het eerst initiatieven om op vlak van veiligheidsmaatregelen meer  samen te werken, wat de kiemen legde voor een Europees sociaal beleid.

In dat opzicht zijn ondergrondse drama’s dus gelijkaardig aan de talloze andere drama’s die de wereld gekend heeft: ze hebben het potentieel om de mensen van bepaalde onveilige situaties bewust te maken, en zo de samenleving te veranderen en veiliger te maken.

Meer lezen.

Brandtmann, Gerrit. ‘Höhlendrama in Thailand weckt Erinnerungen an das „Wunder von Lengede“’. PAZ-online.de, 11 July 2018. http://www.paz-online.de/Kreis-Peine/Lengede-Vechelde-Wendeburg/Hoehlendrama-in-Thailand-weckt-Erinnerungen-an-das-Wunder-von-Lengede.

Felice Dassetto and Michel Dumoulin, Mémoires d’une catastrophe: Marcinelle, 8 août 1956 (Louvain-la-Neuve: CIACO, 1986).

Jiménez-Martínez, César. ‘Disasters as Media Events: The Rescue of the Chilean Miners in National and Global Television’. International Journal of Communication 8, no. 0 (2 July 2014): 24.

Reynebeau, Marc. ‘“Fout in Ons Empathisch Brein” – De Standaard’. De Standaard, 10 July 2018. http://www.standaard.be/cnt/dmf20180709_03605933.

Siegfried Evens is gastblogger. Hij is als doctoraatsstudent verbonden aan de Division of History of Science, Technology and Environment aan het Royal Institute of Technology  (KTH) in Stockholm. Hij doet onderzoek naar de politieke geschiedenis van rampen en risico’s, meer bepaald branden, mijnrampen en kernrampen.