Gevoelens lijken onveranderlijk en voor alle mensen hetzelfde. Romeinen huilden, Galliërs ook, om nog maar te zwijgen over negentiende-eeuwse romantici. Toch zijn tranen, en gevoelens in het algemeen, een populair onderwerp binnen de hedendaagse cultuurgeschiedenis. Historici bestuderen hoe menselijke gevoelens veranderden doorheen de tijd. Ze kijken daarbij niet naar de biologie van emoties (zoals natuurwetenschappers die wijzen op de evolutionaire voordelen van het huilen), maar naar hun betekenis. Ze onderzoeken hoe mensen omgingen – of moesten omgaan – met hun emoties en hoe gevoelens wel of niet werden uitgedrukt. Ze bestuderen of bepaalde mensen op een andere manier voelden dan anderen – denk bijvoorbeeld aan verschillen tussen mannen en vrouwen.

Emotiegeschiedenis lijkt abstract en theoretisch, maar dat is het niet. Wie in gesprek gaat met verschillende generaties over een gevoelig onderwerp, komt veranderingen meteen op het spoor. Het overkwam mij ook, toen ik wensmoeders van verschillende generaties interviewde voor een historisch onderzoek over de geschiedenis van onvruchtbaarheid. De kinderwens wordt vaak beschreven als een bij uitstek biologische drang, die zeker voor vrouwen een tikkende tijdbom zou zijn. Toch bleken hormonen minder bepalend dan culturele normen. Vrouwen van verschillende leeftijden gingen anders om met een onvervuld verlangen naar een kind.

Zwijgen

Zo vroeg ik Wiske*, een vrouw van 82, of ze met haar man kon praten nadat de dokter hem had gediagnosticeerd. Ze antwoordde met zachte stem. ‘We zwegen erover om elkaar niet te kwetsen. We hebben altijd gezwegen en ik heb nooit gedramatiseerd.’ Haar man was ook thuis. Hij was hardhorig. Wiske had hem gevraagd om tijdens ons gesprek in de veranda te blijven zitten. Af en toe keek ze of de deur nog in het slot zat.

Toen ik afscheid nam, merkte ik een kadertje op in de gang. Een spreuk van de Bond Zonder Naam. ‘Maak geen drama van elke tegenslag’. Thuis zocht ik de spreuk op. Ze was verspreid in februari 1966, exact de periode waarin Wiske te weten kwam dat haar huwelijk kinderloos zou blijven.

Het was geen alleenstaand voorval. Zo was er de 84-jarige Fien, die graag wilde afspreken op zondag, wanneer ze normaal gezien naar de kerk ging. Haar man was niet meer goed te been en bleef op die momenten alleen thuis. Zij zou voor één keer de mis overslaan om met mij af te spreken. Haar man mocht niet weten dat zij nog eens wilde praten over hun lang vervlogen kinderwens.

En dan was er Marjan, die antwoordde dat zij en haar overleden man ‘redelijke mensen waren’. ‘We konden ons daarover zetten. We hebben ons daarover gezet. Nooit gehuild ofzo. Er gebeurt veel in het leven en je moet je daarbij neerleggen en doordoen.’

Verwerken

Vrouwen die één generatie later werden geboren, zwegen niet toen ze in de jaren tachtig geconfronteerd werden met een onvervulde kinderwens. Zij benadrukten dat ze hun verdriet hadden ‘verwerkt’ door erover te praten. De 66-jarige Arlette vertelde bijvoorbeeld over de lange gesprekken met haar echtgenoot. ‘We hebben altijd gepraat, veel gepraat. We konden er goed over praten met elkaar. Ik denk dat het vreselijk moet zijn als je dat niet kan. Alleen door dingen uit te drukken, kan je zoeken naar wat je dwarszit, naar wat pijn doet. Het is door te praten dat je er vat op krijgt.’

Praten was ook de essentie van de eerste zelfhulpgroepen voor ongewenst kinderloze koppels, die ontstonden in de jaren tachtig. Paul en Frieda waren voortrekkers in Vlaanderen. Ze ontvingen lotgenoten bij hen thuis voor een deugddoend gesprek. In interviews voor kranten en tijdschriften lieten ze optekenen dat ongewenste kinderloosheid bespreekbaar moest zijn, vooral binnen de relatie. ‘Je mag niet in de kou blijven met frustraties en onverwerkt verdriet’, meenden ze. Een onvervulde kinderwens was volgens hen een rouwproces dat je moest doorlopen. Gevoelens moest je uiten. ‘Als het pijn doet: het zeggen. Als je verdriet hebt: het uitspreken’.

Generatieverschillen

Het discours van ‘verwerken, ‘praten’ en zeker niet ‘opkroppen’ stond in schril contrast met de generatie voor hen, voor wie ‘zwijgen en doordoen’ nog iets positief was. Terwijl de tachtigjarige vrouwen met een zekere trots vertelden dat ze nooit hadden gehuild, waren tranen volgens zestigjarigen essentieel voor de verwerking.

Je moet natuurlijk geen historicus zijn om te weten dat er generatieverschillen zijn in de omgang met emoties. We spreken niet voor niets van de jaren stilletjes. Frieda en Paul zelf vertelden dat ze moeilijk met hun verdriet terecht konden bij hun ouders. ‘Die hadden ook niet echt de cultuur van te praten’, zei Paul. Een jongere vrouw vertelde over haar moeder: ‘Ze wilde wel met mij spreken, maar had daar geen vocabulaire voor.’

‘Persoonlijke’ gevoelens?

Historici proberen zulke veranderingen in de omgang met emoties te verklaren. Waarom stonden waarden zoals privacy, zelfcontrole en terughoudendheid niet langer centraal in de ‘emotionele cultuur’? Waarom geloofde een nieuwe generatie dat ze emoties moesten uiten en verwerken?

Sommige geschiedkundigen onderlijnen het belang van economische zekerheid of de egalisering van de samenleving sinds de jaren zestig, waardoor waardes zoals autoriteit en eerbied verbrokkelden. Anderen hebben het over een ‘psychologisering’ van de maatschappij, waarin ideeën van psychiaters en rouwdeskundigen het alledaagse leven gingen beïnvloeden.

Maar zou het niet kunnen dat de emoties zelf zijn veranderd? Is het niet een beetje simpel om te zeggen dat oudere mensen geen ‘vocabulaire’ hadden om over gevoelens te praten? Zelf zouden ze het daar niet mee eens zijn. Eerder leken ze gewoon anders te voelen.

Meer lezen?

Hera Cook, ‘From Controlling Emotion to Expressing Feelings in Mid-Twentieth-Century England’, Journal of Social History, 47 (2014), p. 627-646.

Barbara H. Rosenwein en Riccardo Cristiani, What is the History of Emotions?, Polity Press, 2017.

Tinne Claes is als postdoctoraal onderzoekster verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Ze onderzoekt hoe onvruchtbaarheid werd gedefinieerd en ervaren na 1945.