Tussen 1765 en 1770 schreef de Franse filosoof en auteur Jean-Jacques Rousseau zijn Bekentenissen. Hoewel het genre niet echt nieuw was – kerkvader Augustinus schreef meer dan 1300 jaar eerder ook al Bekentenissen – gaf Rousseau in zijn introductie aan dat dit werk toch anders was dan alle andere. “Ik begin aan een onderneming zonder weerga. Ik wil aan mijn medemensen een man tonen in de volledige waarheid van de natuur, en die man, dat ben ik zelf. Ik alleen. Ik voel mijn hart en ik ken de mensen. Ik ben niet zoals degenen die ik gezien heb; ik durf zelfs te geloven dat ik niet ben zoals eender wie op aarde. Ben ik niet beter dan hen, ik ben ten minste anders.”

Met Rousseau kwam de opvatting op dat het ‘ik’ iets unieks is, iets met diepte, iets met een ware aard die kan blootgelegd worden. In de laatachttiende-eeuwse romans gebeurde hetzelfde: de eenduidige personages van weleer maakten plaats voor uitgebreide schetsen van complexe karakters; oppervlakkige liefdesbetuigingen maakten plaats voor paginalange bespiegelingen over allerinnerlijkste gevoelens. In de hele achttiende-eeuwse cultuur – in autobiografieën, in wijsgerige teksten, in onderwijsprogramma’s – ontstond een bekommernis om de dieptes van het individu. De late achttiende eeuw zag zo het ontstaan van het moderne ‘ik’, van de moderne identiteit. Vanaf dan werd van individuen verwacht dat ze een unieke en stabiele innerlijke kern hadden, een diepe essentie. Het werd hun taak om die essentie te vinden en volgens hun ‘ware aard’ te gaan leven. Mensen moesten authentiek worden. Alleen zo zouden ze gelukkig zijn.

Die nieuwe opvatting verschilde van vroegere opvattingen over identiteit. Tot de vroege achttiende eeuw werd de nadruk daarbij meer op gelijkenis gelegd dan op verschil. Er was meer ruimte om te spelen met identiteiten en er werd meer belang gehecht aan uiterlijk vertoon dan aan ware aard. Je identiteit was hoe je je naar buiten toe gedroeg. Als er al zoiets als een ware aard bestond, dan kwam het er vooral op aan om die te bedwingen.

Toch kwam de nieuwe identiteitsopvatting niet uit het niets. De katholieke biecht en de protestantse religieuze autobiografie promootten al een tijdlang zelfreflectie. Vanaf de zeventiende eeuw begonnen christelijke teksten te focussen op zondige verlangens, niet alleen op de zonden zelf. De achttiende eeuw zag een secularisering van die verlangens: niet langer waren ze ingegeven door duivel, ze kwamen voort uit de eigen individuele aard en uit vroegere ervaringen.

Ook dat speelde heel duidelijk bij Rousseau. Alleen door te bekennen wat normaal verborgen bleef kon zijn ware aard blootgelegd worden. Rousseau schreef over het seksueel genot dat hij als kind in een aframmeling ervoer, over hoe hij een lint stal en de meid ervan beschuldigde, over hoe hij een reisgenoot in de steek liet toen die onwel werd, over hoe hij zijn kinderen tegen de wil van hun moeder in een vondelingenhospitaal achterliet. Rousseau’s zelfportret is geen fraai beeld van de vermaarde filosoof.

De moderne identiteit is veelal een problematische identiteit. Ze wordt ingevuld met het zondige, het beschamende en het afwijkende.

Elwin Hofman is als Aspirant van het FWO-Vlaanderen verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet onderzoek naar veranderende zelfopvattingen bij criminelen in België in de late achttiende en vroege negentiende eeuw.

Titelafbeelding: Nicholas A. Tonelli, Introspection (cc-by-2.0). Andere afbeeldingen: publiek domein.

Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het. Het zou voor niemand onverwacht komen, als de waanzin eensklaps uitbrak in een razernij, waaruit deze arme Europese mensheid achterbleef in verstomping en verdwazing, de motoren nog draaiend en de vlaggen nog wapperend, maar de geest geweken.

Alom de twijfel aan de hechtheid van het maatschappelijk bestel waarin wij leven, een vage angst voor de naaste toekomst, gevoelens van daling en ondergang van de beschaving. Het zijn niet louter benauwingen die ons overvallen in de ijle uren van de nacht, als de levensvlam laag brandt. Het zijn weloverwogen verwachtingen, op waarneming en oordeel gegrond. De feiten overstelpen ons. Wij zien voor ogen, hoe bijna alle dingen, die eenmaal vast en heilig schenen, wankel zijn geworden: waarheid en menselijkheid, rede en recht. Wij zien staatsvormen, die niet meer functioneren, productiestelsels, die op bezwijken staan. Wij zien maatschappelijke krachten, die in het dolzinnige doorwerken. De dreunende machine van deze geweldige tijd schijnt op het punt om vast te lopen.

Meteen dringt zich de tegenstelling op. Er is nooit een tijd geweest, waarin de mens zich zo de gebiedende taak bewust was, om samen te werken aan het behoud en de volmaking van aardse welvaart en beschaving. Nooit te voren was arbeid zo in ere. De mens was nimmer zo bereid te werken en te wagen, elk ogenblik zijn moed en zijn gehele persoon te geven aan een algemeen heil. Hij heeft de hoop niet verloren.

Zal deze beschaving gered worden, zal zij niet verzinken in eeuwen van barbarie, maar met behoud van de hoogste waarden, die haar erfgoed zijn, overgaan tot een nieuwere en vastere staat, dan is het wel nodig, dat de nu levenden zich terdege rekenschap geven, hoever het bederf, dat haar bedreigt, is voortgeschreden.

Johan Huizinga, hoogleraar geschiedenis te Leiden, publiceerde in 1919 zijn befaamde studie over ‘levens- en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden’. Herfsttij der Middeleeuwen werd een cultuurhistorische klassieker. Maar onder de indruk van de Grote Oorlog schemerde er ook een cultuurkritiek in het werk door: Huizinga beschreef de Bourgondische cultuur niet als het begin van iets nieuws, een renaissance, maar als het apocalyptische einde van een gruwelijke, overgevoelige en verstarde beschaving.

De deelname van de Verenigde Staten aan de oorlog in 1917 en een reis naar Amerika in 1926 deden Huizinga verder nadenken over wat een cultuur krachtig maakt, en wat haar bedreigt. In de jaren 1930 maakte het politieke, economische en sociale klimaat deze reflectie nog urgenter. In 1933 ontzegde Huizinga als rector magnificus een Duitse nationaal-socialist om zijn antisemitische uitlatingen de toegang tot de Leidse universiteit. Hij maakte zich in toenemende mate zorgen – zorgen over de toekomst van Europa, over de Nederlandse identiteit, over de massacultuur, over een kunst zonder vaste vormen, over het politieke radicalisme, over de brutaliteit van de omgangsvormen, over de luidruchtigheid, over de duistere moderniteit.

Dat leidde in 1935 tot de publicatie van In de schaduwen van morgen. Het kleine boek was niets minder dan ‘een diagnose van het geestelijk lijden van onzen tijd’. Het trok meteen veel aandacht. ‘Professor Huizinga’ werd er op slag beroemd door, ook bij een breder publiek en ver buiten Nederland. De estheet-cultuurhistoricus was verveld tot een populaire cultuurcriticus. Hij sprak als Demosthenes in de storm: ‘Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het.’

Meer lezen

Carla du Pree, Johan Huizinga en de bezeten wereld. De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen, Leusden: ISVW, 2016.

Tekstfragment: Johan Huizinga, In de schaduwen van morgen. Een diagnose van het geestelijk lijden van onzen tijd, Haarlem, 1935. In het hier aangehaalde fragment werd de spelling van de oorspronkelijke tekst op enkele punten aangepast.

Toelichting: Jo Tollebeek.

Gastblog door Pieter Verstraete.

Eind jaren zeventig van de voorbije eeuw werd de Westerse wereld opgeschrikt door de komst van een vreemde en klaarblijkelijk besmettelijke ziekte. Bij een aantal mannen uit grote Amerikaanse steden werd een zeldzame huidkanker en longaandoening vastgesteld. De homoseksuele achtergrond van de patiënten leidde ertoe dat het ziektebeeld in eerste instantie als Gay Related Immuno Deficiency Syndrome werd omschreven: een term die de deur wagenwijd en blijvend zou openzetten voor het gevoel van schaamte dat tot op de dag van vandaag aan de ziekte aids verbonden blijft.

Een straf van God

In een tijd waarin homoseksualiteit nog maar net uit de lijst van psychiatrische aandoeningen was geschrapt, heractiveerde de term GRID inderdaad de idee dat homoseksualiteit iets was waar men zich voor diende te schamen. De jaren zestig hadden dan in bepaalde middens wel voor een bevrijding van de seksualiteitsbeleving gezorgd, voor nogal wat mensen bleef het liefhebben van iemand van hetzelfde geslacht een onvergeeflijke zonde. Conservatief denkenden grepen de berichten over de nieuwe ziekte maar al te graag aan om luidop te verkondigen dat het een straf van God was. Terwijl de medische gemeenschap worstelde met de naamgeving en de onwetendheid rond de specifieke verspreidingsmechanismen probeerde weg te werken, ontstonden bij het brede publiek de meest waanzinnige theorieën over hoe men de ziekte kon oplopen. De ziekte zou zich via een gecontamineerde WC-bril of een glas water kunnen verspreiden.

Al snel noopte de vaststelling dat de ziekte zich ook bij heteroseksuelen kon ontwikkelen tot naamsverandering: men sprak nu niet langer over GRID, maar had het over Aids: Acquired Immuno Deficiency Syndrome. De nieuwe naamgeving leek echter niet in staat de ziekte los te koppelen van het schuld- en schaamtegevoel.  Het verhaal van de Amerikaanse jongen Ryan White getuigt daarvan. White werd in 1984 gediagnosticeerd met aids. Hij was hemofiliepatiënt en liep de ziekte op ten gevolge van een bloedtransfusie. Nadat bekend was geworden dat hij de ziekte aids had, was hij niet langer welkom in zijn school. Zowel de directeur als verschillende ouders van kinderen die naar dezelfde school gingen, hadden zich fel gekant tegen de aanwezigheid van een aids-patiënt.

Ook in Vlaanderen werd aids als een publiek gevaar gezien en werden aidspatiënten met omzichtigheid en wantrouwen behandeld. Dat blijkt althans uit de oproepen die de aids-telefoon – een sensibiliserings- en preventie-initiatief uit de tweede helft van de jaren tachtig – ontving. Zo maakte één van de bellers zich grote zorgen omdat haar dochter in Brussel een appartement had gehuurd net boven dat van een Congolees die toch wel erg veel mensen in zijn woning ontving. Een andere beller vroeg zich dan weer af of hij zijn haar nog wel moest knippen bij zijn homoseksuele kapper die de laatste tijd erg vermagerd was. Het resultaat van de paniek rond de ziekte was dat aids door vele patiënten angstvallig geheim werd gehouden en dat ze overvallen werden door schaamtegevoelens.

De schaamte voorbij?

Toch valt de geschiedenis van aids in Vlaanderen niet samen met schaamte. Zowel de homobeweging als individuele personen trachtten de publieke opinie te bewerken en mensen bewust te maken van de impact die de bestaande beeldvorming had op homoseksuelen in het algemeen en HIV-besmette personen in het bijzonder. Zo bestaat er een opmerkelijke affiche waarmee de kijker wordt opgeroepen om zelf de ‘voordelen’ van het aids-stigma te ervaren:

“Bent u uw drukke sociale leven ook zo beu? Toe aan wat rust in uw leven? Probeer dan het ik heb aids stigma. Zeg dat u aids heeft, en ervaar het zelf! Gegarandeerd meer tijd voor uzelf! Geen zogenaamde ‘vrienden’ meer over de vloer! Nooit meer rekening houden met een partner! En werken? … Vergeet het maar”.

Ook de in Parijs levende Vlaamse filosoof en schrijver Pascal de Duve (1964-1993) verzette zich intensief tegen de dominante beeldvorming rond aids. Na het overweldigende success van zijn eerste roman Izo kreeg De Duve te horen dat hij HIV-positief was. Om zijn stukgelopen relatie en de diagnose een plaats te geven, besliste hij om in 1991 een transatlantische reis te ondernemen op een vrachtschip. Het relaas van zijn ervaringen publiceerde hij nadien in dagboekvorm onder de titel Cargo Vie.

Samen met enkele van zijn boeken moeten ook de vele televisieoptredens van De Duve gezien worden in het licht van de strijd die hij voerde tegen de schaamte, tegen het stigma dat als een uitgehongerde troep aasgieren rond de vele patiënten cirkelde. Zo diende hij Jan van Rompaey aan het begin van de jaren negentig ooit als volgt van antwoord op de vraag of hij zijn leven nog steeds de moeite waard vond:

“Het leven is de moeite waard, het leven is de moeite waard en daarom, gebruik alstublieft condooms. Trouw zijn dat is allemaal goed en wel. Dat is goed, dat is prachtig. Maar wij zijn maar mensen en ik zou absoluut willen dat mijn bijdrage deze avond bepaalde taboes doorbreekt, bepaalde mensen helpt om er voor uit te komen dat ze seropositief zijn of dat ze ziek zijn. Niet om er fier op te zijn. Dat is de vraag niet. Maar gewoon omdat men daar niet om beschaamd moet zijn.”

Pieter Verstraete is docent Historisch Pedagogiek aan de KU Leuven. Hij doet onder meer onderzoek naar de geschiedenis van pedagogische initiatieven voor personen met een handicap en naar de geschiedenis van preventie als educatieve ruimte in de context van besmettelijke ziektes zoals TBC, polio en AIDS/HIV.

Gastblog door Hannelore Franck.

Drugsverslaafden die verplicht worden tot behandeling, langdurig werklozen die hun uitkering dreigen te verliezen, verplichte schoolgang voor kleuters indien de ouders kindergeld willen ontvangen. Deze recente politieke voorstellen hebben één gemeenschappelijk idee: de verantwoordelijkheid voor armoede ligt bij het individu en niet bij de samenleving. Het is een discours dat samengaat met de overtuiging dat besparingen noodzakelijk zijn voor de economische gezondheid van de samenleving. Het lijkt een recent fenomeen, maar het kernidee van dit beleid gaat terug op veranderingen in de zestiende eeuw.

De wil van God?

Vanaf de dertiende eeuw kreeg armenzorg in de sterk groeiende steden een nieuwe impuls. Nieuwe instellingen zoals stedelijke hospitalen vervingen kloosters als voornaamste verstrekkers van hulp. Vanaf de veertiende eeuw was het zielenheil hiervoor de belangrijkste motivatie. Want wie aan de armen gaf, gaf rechtstreeks aan God en zou hiervoor in het hiernamaals beloond worden. Het schilderij ‘De zeven werken van Barmhartigheid’ van de meester van Alkmaar verbeeldt dit zeer mooi door Jezus, die het publiek recht aankijkt, af te beelden tussen een groep bedelaars. Als er iets verwacht werd van de arme, was het dat hij zijn lot waardig droeg. Armen hadden immers hun eigen plaats in de schepping: zonder armen konden de rijken hun zielenheil niet veiligstellen.

Vanaf de veertiende en zeker in de vijftiende eeuw kwam er steeds meer aandacht voor de ontvangers van de hulp. De ‘ware armen’ waren goede christenen die recht hadden op hulp, zoals oude weduwen, invaliden of weeskinderen. Daartegenover werden de ‘valse armen’ geplaatst, mensen die vaak in zonde leefden. Meningen over het verstrekken van hulp aan zondige individuen, zoals prostituees, verschilden sterk. De veertiende-eeuwse Spiegel der sonden stelde het geven van aalmoezen aan zondaars gelijk met offeren aan de duivel. In de Dietsche doctrinale, ook uit de veertiende eeuw, benadrukte de auteur daarentegen dat wie echt de weg van God wilde volgen ook aalmoezen aan de ‘quaden lieden’ moest geven.

De valse bedelaar

Bevolkingsgroei en economische neergang zorgden in de zestiende eeuw voor een sterke toename van het aantal armen. De groeiende migratiestroom van het platteland naar de stad verhoogde de druk op de bestaande instellingen. De steeds zichtbaardere armoede in het straatbeeld was velen een doorn in het oog. De humanist Juan Luis Vives had het onder meer over bedelaars aan kerkportalen met etterende zweren die een onwelriekende geur verspreidden. De tweedeling tussen ware en valse armen werd steeds scherper gesteld en er ging steeds meer aandacht naar de valse arme. Er ontstond bovendien een nieuwe link tussen armoede, luiheid en moreel verval.

Vooral de rondtrekkende bedelaar werd gezien als het typevoorbeeld van een onbetrouwbaar individu. Het Liber Vagatorum (1504) onderscheidde 28 types bedelaars en hun technieken om goede burgers in de val te lokken. Het boek beweerde bovendien dat de bedelaars zich verenigd hadden in een soort van gilde, net zoals andere beroepen. Erasmus beschreef in een van zijn werken een gesprek tussen twee bedelaars. In een dialoog verhaalt Misoponus uitgebreid aan Irides hoe hij rijk werd door zich voor te doen als ziek en invalide om zo meer geld bij elkaar te bedelen. Bedelaars waren ook een geliefd visueel onderwerp. De twaalf bedelaars, een afbeelding van rond 1524, toont twaalf verschillende types bedelaars met een korte omschrijving.

Deze plaat illustreert nog een andere belangrijke evolutie. Van de twaalf verschillende types is er maar één persoon arm door geboorte. Alle andere zijn arm door hun eigen immoreel gedrag, zoals spilzucht, luiheid, naïviteit of hebzucht. Vanaf de zestiende eeuw werd persoonlijk (moreel) falen de belangrijkste oorzaak van armoede en was de arme zelf schuldig aan de situatie waarin hij of zij zich bevond.

Aan het werk!

Ook in de zestiende eeuw bleef het de plicht van elke christen om aan armenzorg te doen. Maar het dominante beeld van de arme was negatief en steevast gelinkt aan luiheid, bedrog en moreel verval. Dit harde discours bleef niet zonder gevolgen. De oplossing lag in de zestiende niet langer in liefdadigheid maar in verplichte arbeid. Via arbeid trachtte men de armen opnieuw op te voeden. In het Utopia van Thomas More was bedelen verboden en moest iedereen verplicht aan het werk. De verschillende werkhuizen vormden de concrete uitwerking van dit idee.

In 1526 pleitte Juan Luis Vives voor een zeer vernieuwende aanpak in armoedebestrijding: verplichte arbeid. Anno 2016 ligt de oplossing voor armoede opnieuw in het (verplicht) activeren van werklozen. Ondanks pogingen tot grote hervormingen bleef er in de zestiende eeuw veel bij het oude. Het enige wat echt veranderde, was het beeld dat leefde over de arme: die was onbetrouwbaar, lui en crimineel. Zijn erbarmelijke situatie was zijn eigen schuld. Het is nog af te wachten of de hervormingen anno 2016 meer effect zullen hebben dan toen.

Meer lezen

Anita Boele, Leden van één lichaam: Denkbeelden over armen, armenzorg en liefdadigheid in de Noordelijke Nederlanden 1300-1650, Hilversum, 2013.

Robert Jütte, Poverty and Deviance in Early Modern Europe, Cambridge, 1994.

Hannelore Franck is gastblogger. Ze is als doctoraatsbursaal verbonden aan de onderzoeksgroep Middeleeuwen van de KU Leuven en doet onderzoek naar armen- en memoriezorg in het laatmiddeleeuwse Brugge.

Gastblog door Cara Janssen.

De wekelijkse horoscoop in Flair, Dame Fortuna en haar tarotkaarten, de sectie ‘Astrologie en Esoterie’ in de lokale boekhandel: ze worden vandaag de dag vaak lacherig onthaald. Wee o wee, de arme stakkers die nog durven geloven dat de stand van de sterren en planeten een invloed zou hebben op ons dagelijkse leven. In de zestiende eeuw genoten sterrenkijkers echter hoog aanzien.

Toekomstvoorspeller, dokter, wiskundige, hoveling 

Vroegmoderne astrologen waren professionele duizendpoten. Ze observeerden niet alleen de stand van sterren en planeten, ze bekleedden ook een zichtbare positie in de stedelijke samenleving – bijvoorbeeld in de geneeskunde. Op basis van de positie van de zon, de maan en de planeten werd immers bepaald op welke tijdstippen patiënten het best gangbare medische ingrepen (zoals het befaamde aderlaten) konden ondergaan. Een heel aantal astrologen was daarom actief als chirurgijn of als ‘stadsmedecijn’. Maar ook geografen, landmeters en mathematici deelden mee in de koek. De methode om de afstanden tussen de planeten, de zon, de maan en de sterren ten opzichte van de aarde te bereken, ontleende immers belangrijke elementen uit de wiskunde.

Ook aan het hof was het aangenaam vertoeven voor een gerenommeerd sterrenkundige. Daar vervulde hij vaak een dubbele functie. Aan het einde van zijn leven was de Franse arts Michiel Nostradamus bijvoorbeeld niet enkel lijfarts van de kroon, maar trad hij ook op als raadgever van Catharina de Medici, de vrouw van de Franse koning Hendrik II en regentes van Frankrijk tussen 1560 en 1563. Zij vroeg Nostradamus herhaaldelijk om horoscopen uit te tekenen om zo advies te kunnen inwinnen over de – politieke – toekomst van Frankrijk. Ook de geograaf en astroloog John Dee vertoefde in vorstelijke kringen en was een persoonlijke raadgever van Engelse koningin Elisabeth I, the Virgin Queen.

Een winstgevende business 

Het doen en laten van een zestiende-eeuws astroloog vonden nieuwsgierige tijdgenoten onder andere terug in gedrukte jaarkalenders of almanakken. Het was bijvoorbeeld dankzij deze kleine maar opvallende drukwerkjes dat Michiel Nostradamus zich liet opmerken bij Catharina de Medici. Deze jaarkalenders bevatten niet enkel praktische en tijdrekenkundige informatie over heiligendagen, maansverduisteringen of data van aankomende jaarmarkten. In elk van hen voegde de astroloog-auteur een zogenaamde prognosticatie of toekomstvoorspelling toe, die de lezer in staat stelde om een glimp op te vangen van wat hem te wachten stond in het volgende jaar. Verhalen over misoogsten, overstromingen, de dood van een koning, vrede of geluk kluisterden de lezers steeds weer aan hun stoel. De werkjes waren bovendien een zeer populair nieuwjaarsgeschenk en waren te verkrijgen in alle maten en kleuren.

Bij de uitgave en verkoop van profetieën en toekomstvoorspellingen, bepaalde de naam en faam van de auteur mee het commerciële succes van het drukwerk.  De werkjes van astrologen met een vlekkeloze reputatie verkochten als zoete broodjes. Het lezerspubliek aanzag hun voorspellingen immers als betrouwbaar en waarheidsgetrouw. Drukkers en uitgevers probeerden de jaarlijkse prognostica van zulke gerenommeerde auteurs zo lang mogelijk in omloop te houden om zo de winsten op het genre te maximaliseren. Zelfs de dood van de astroloog in kwestie hield hen niet tegen.

Leven na de dood 

Rond het jaar 1611 stierf de befaamde Antwerpse astroloog-auteur Ian Franco Senior. Toch bleven zijn prognosticaties van de Antwerpse persen rollen tot 1638. Een vergissing? Zeker niet! In een brief uit 1612 aan de regering in Brussel vervormde de drukker Arnout Conincx deze rare kronkel tot een perfect legitieme motivatie. Volgens de drukker had de oude man vlak voor zijn dood zijn inzichten voor de volgende tien jaar nog samengebundeld en aan hem hoogst persoonlijk bezorgd. Samen met de zogenaamde zoon van Franco – Ian Franco Jr. – en een andere astroloog genaamd Johannes Regius, kon volgens Arnout Conincx in de volgende jaren de klus perfect opnieuw geklaard worden. Toch prijkte in 1614 enkel de naam van de oude Ian Franco op de voorpagina van de jaarlijkse prognosticatie. Franco was uitgegroeid tot een ‘merknaam’ en vormde een lucratieve bron van inkomsten voor drukker en uitgever.

De edele kunst van het sterrenkijken speelde een dus niet te onderschatten rol in in de zestiende- en zeventiende-eeuwse samenleving. De banden met het stedelijke netwerk, andere wetenschappen, het hof en de vitale drukkerswereld zorgden voor een grote invloed en zichtbaarheid van deze vermaerde consten der astrologien. Jawel, er zat meer in dít liedje dan je denkt.

Meer lezen

Brendan Dooley (red.), A Companion to Astrology in the Renaissance, Leiden, 2014.

Jeroen Salman, Populair drukwerk in de Gouden Eeuw: de almanak als lectuur en handelswaar, Zutphen, 1999.

Titelafbeelding: Detail uit de ‘School van Athene’. Astrologische werken uit de Nieuwe Tijd baseerden zich veelvuldig op de Tetrabiblos van Griekse wiskundige Ptolemaeus – hier met zijn rug naar de toeschouwer gekeerd en in het bezit van een aardbol.

Cara Janssen is gastblogger. Ze is als aspirant van het FWO verbonden aan de onderzoeksgroep Nieuwe Tijd van de KU Leuven. Ze werkt aan een proefschrift over de religieuze en politieke betekenis van Zuid-Nederlandse toekomstvoorspellingen en profetieën tijdens de Opstand in de Nederlanden in de zestiende en zeventiende eeuw.

De gevangenis is een mislukking. Ze moet criminelen op het rechte pad brengen, maar heeft veeleer een averechts effect: ze leidt steeds hardere criminelen op. De gevangenis is onleefbaar voor gevangenen, onwerkbaar voor personeel. Het gevangenisregime is volgens sommigen te hard en volgens anderen te zacht. Goed is het in alle geval niet. De gevangenis is vandaag een opbergruimte voor problemen, geen oplossing ervoor.

Critici menen meestal niet dat opsluiting een slecht idee is, maar dat de manier waarop dat vandaag gebeurt verkeerd is. Het probleem is volgens sommigen dat de gevangenis niet werkelijk verbeterend is, terwijl ze volgens anderen aan kracht verliest omdat ze door te willen verbeteren niet streng genoeg is. De gevangenis moet dus hervormd worden.

De oproep tot hervorming van de gevangenis is niet nieuw. Al twee eeuwen lang moet de gevangenis hervormd worden – en eigenlijk steeds op dezelfde manier: de gevangenis moet meer inzetten op verbetering van het individu, door opvoeding, arbeid, duidelijke classificaties en individueel aangepaste regimes. De Franse filosoof Michel Foucault heeft daaruit geconcludeerd dat het falen van de gevangenis deel uitmaakt van haar functioneren. Gevangenissen dienen niet om overtredingen te bestrijden, maar  om ze in te delen en politiek te gebruiken. De gevangenis is bij Foucault een nachtmerrie.

De droom van de gevangenis

Nochtans begon de gevangenis als een droom. Gevangenissen bestaan nog maar verrassend kort. Natuurlijk bestaan er wel al lang plaatsen waar verdachten vastgehouden werden in afwachting van hun proces. Maar tot het midden van de achttiende eeuw werden amper criminelen veroordeeld tot een langdurige opsluiting: lijfstraffen of boetes waren de norm. In de loop van die eeuw kwamen echter een aantal nieuwe ideeën op over misdaad en bestraffing. België – de Oostenrijkse Nederlanden – stond bij de uitvoering van die ideeën bij de Europese top.

Toonaangevende voorstanders van de gevangenis in België waren Jean Vilain XIIII en Goswin de Fierlant. Ze lazen Verlichte traktaten en stelden vast dat de bestaande straffen in België meer kwaad dan goed deden. Publieke lijfstraffen zorgden ervoor dat criminelen en ander gespuis helemaal geen kans meer hadden om nadien respectabel werk te vinden en werden zo dus veroordeeld tot een blijvend crimineel bestaan. Een correctiehuis, meenden Vilain en Fierlant, kon daar iets aan doen.

In het correctiehuis zouden gevangenen een stiel leren en discipline kweken. De gewoonte van werk zou de luiheid – de oorzaak van alle criminaliteit – uitroeien, het voortdurende toezicht zou zelfdiscipline bijbrengen. Een efficiënte gevangenis was immers zo geconstrueerd dat gevangenen voortdurend in de gaten konden worden gehouden. Slechts een probleem diende zich aan: de bouw en het onderhoud van de correctiehuizen kostte handenvol geld. Bijgevolg werden er in de achttiende eeuw maar twee geopend: een in Gent in 1774 en een in Vilvoorde in 1779.

De nieuwe gevangenissen waren meteen een daverend succes. Honderden criminelen, prostituees en landlopers werden erheen gestuurd. Het waren bovendien niet alleen de rechters die in de nieuwe vorm van bestraffing geloofden. Ook sommige kleine misdadigers zelf hoopten dat een verblijf in het correctiehuis tot een beter leven zou leiden. Sommigen verwachtten er een stiel te leren en zo uit de armoede te raken. Anderen zagen het gevangenisregime op zichzelf al als stichtend (of beweerden dat toch voor de rechtbank). Zo verzocht prostituee Marie Bielen haar rechters in 1777 om haar in het correctiehuis op te sluiten “om alsoo haer onbondigh leven te connen verlaeten”. De schepenen willigden haar verzoek in en lieten haar er vier jaar verblijven.

De nachtmerrie van de gevangenis

Buitenlandse waarnemers waren lovend. Een bezoek aan de Zuidelijke Nederlanden ging steevast gepaard met een kijkje in de gevangenissen. De Britse gevangenishervormer John Howard noemde het Gentse correctiehuis in 1775 een modelgevangenis. Zijn optimisme verdween echter een paar jaar later. In 1783 bracht hij opnieuw een bezoek aan de Gentse gevangenis en stelde vast dat niets er nog goed draaide.

Ook de criminelen zelf hadden al snel door dat ze van de gevangenis weinig heil te verwachten hadden. Na 1785 vroeg nog amper iemand zelf om opgesloten te worden. De gevangenisstraf werd steeds vaker uitgesproken, maar van de verbetering van de criminelen was nog weinig sprake. De arbeid van de gevangenen moest vooral opbrengen. Na de Franse annexatie van België in 1795 werd de uitbating van de Gentse gevangenis in handen van industriëlen gelegd. Uitbuiting tierde welig.

De gevangenis was een nachtmerrie geworden. Nieuwe hervormers klaagden wantoestanden aan en stelden maatregelen ter verbetering voor. Een van hen was Edouard Ducpétiaux, die in 1830 inspecteur-generaal van de Belgische gevangenissen werd. Hij was een grote pleitbezorger van het systeem van individuele cellen, die moesten verhinderen dat gevangenen met elkaar contact hadden. Opnieuw nam België het voortouw bij het hervormen van de gevangenissen.

Ook Ducpétiaux’ droom bleef niet duren. Zijn vele hervormingsplannen ten spijt bleef het recidivisme onder gevangenen schrikwekkend hoog. Steeds nieuwe hervormers stelden verbeteringen voor, die er eindelijk voor moesten zorgen dat de gevangene zijn of haar leven kon beteren. Het Gentse correctiehuis werd in 1937 afgebroken. In het correctiehuis van Vilvoorde huist vandaag een hotel. Nieuwe gebouwen moeten aloude dromen waarmaken. Intussen blijft de nachtmerrie voortduren.

Meer lezen

Michel Foucault, Discipline, toezicht en straf. De geboorte van de gevangenis, Groningen, 1989.

Marie-Sylvie Dupont-Bouchat, ‘Ducpétiaux ou le rêve cellulaire’, Déviance et société, 12 (1988), 1–27.

Elwin Hofman is als Aspirant van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet onderzoek naar de veranderende zelfopvattingen van moordenaars, prostituees en sodomieten in de Zuidelijke Nederlanden tussen 1750 en 1830.

Gastblog door Laura Eskens.

Het was ongezien. Na een staking in juli van de Mechelse aardappelboeren, trokken ook de melkboeren in de herfst van 1936 de straat op met de eis voor hogere prijzen, die de kosten zouden dekken. De socialistische volksvertegenwoordiger Jozef Chalmet sprak zijn verbazing uit in de parlementaire zitting van 12 november 1936: “de boeren zijn niet de menschen die zoo revolutionair zijn aangelegd, ze zijn diegenen die gewoonlijk heel lang alles verdragen en toch beleven wij den laatste tijd boerenstakingen”.

“De voorbeeldige wroeter”

Boeren die staakten, dat paste niet binnen het ideaaltype van de boer als plichtsbewuste en brave werker. “En de boer, die ploegde voort”, schreef Werumeus Buning (1935). Aan het eind van de negentiende eeuw won het geïdealiseerde beeld van de “voorbeeldige wroeter”, als tegenpool van de onstuimige arbeider, aan belang. De alsmaar uitbreidende industrialisering, de verstedelijking en de nog jonge socialistische partij vormden immers een gevaarlijke cocktail voor de sociale orde. De katholieke partij gebruikte de boer als symbool en instrument van stabiliteit.

De boer werkte hard, maar kreeg daarvoor vrijheid in de plaats. Dat ontbrak in het stadse arbeidersleven met vaste werkuren. Familiale waarden, verbondenheid met de natuur en de seizoenen, een sobere levensstijl, vrome christelijkheid en volkse tradities waren de deugden die over de partijgrenzen heen verbonden werden met “de boer”. Boer-zijn was niet louter een professionele bezigheid, maar een levenswijze. Hoe gaf die mythe van de voorbeeldige wroeter kleur aan het landbouwbeleid? En bestaat die mythe nog steeds?

Een typisch Belgische boer?

De romantisering van het boerenleven kende haar hoogdagen tijdens het Interbellum. Streek- en boerenromans à la Streuvels, Claes en Timmermans zijn overblijfselen van die populariteit. De stap naar het nationalisme was niet groot: de boer was de bewerker van het land in de meest directe betekenis en voorzag het volk van voedsel. Zo onderscheidde de boer zich eveneens van het internationale karakter van het socialisme. De mythe werkte ook omgekeerd: zonder de landbouwer, geen voedsel en dus geen stabiele natie. Volgens de katholieke partij moest de boer dus beschermd worden, zeker toen de crisis van de jaren ‘30 ook op het platteland voor miserie zorgde. De kleine boer – de meerderheid van de Belgische boeren had een bedrijfje van minder dan vijf hectare – was hét type bij uitstek dat van bescherming moest kunnen genieten.

Met die mythe als argument eisten katholieke boerenvertegenwoordigers beschermende economische maatregelen tegen buitenlandse concurrentie. Ook sociale bescherming voor de boer kwam op de politieke agenda.  Toch waren de stemmen voor kinderbijslag – boerengezinnen waren kroostrijk – , pensioenen of een betere pachtwet, binnen de katholieke partij beperkt. Het gepresenteerde ideaaltype van “de boer” deed tekort aan de grote diversiteit binnen de landbouwersstand, waarin de belangen van grote herenboeren, kleine pachters en landarbeiders erg verschilden. Overigens ontdekten tijdens de jaren ‘30 ook Vlaams-Nationalisten en socialisten de boeren als nieuw te veroveren electoraat. Ook zij integreerden het ideaalbeeld van de boer in hun eigen politieke discours.

Europese boerenbusiness

Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog was voedsel schaars en de boerenstand behield daardoor zijn symbolische rol als voedselverstrekker en fundament van de samenleving.  Het ieder-voor-zich-landbouwbeleid van de jaren ‘30 zou niet meer werken in een meer geglobaliseerde landbouwmarkt. Massale vlees- en graanimport uit Amerika was immers noodzakelijk om het land van voldoende voedsel te voorzien. De oplossing: een Europese gemeenschappelijke landbouwmarkt zonder interne handelsbarrières.

Toch zou “alle Europese grenzen open” voor veel landbouwers rampzalig zijn: een exportland zoals Nederland zou in België haar producten aan veel lagere prijzen kunnen afzetten, met oneerlijke concurrentie voor de Belgische boeren als gevolg. Opnieuw gebruikten politici de agrarische mythe om een uitzonderlijke behandeling en bescherming van de boeren te bekomen. Niet alleen het lot van veel landbouwbedrijven stond op het spel, maar binnen de snel moderniserende maatschappij van de jaren ‘50 was ook een authentieke vorm van leven bedreigd.  De boer als symbool van traditionele waarden geraakte zo verweven met het Europese integratieproces, en zelfs met de Europese identiteit.

Die bescherming kregen de boeren door een mooi financieel duwtje in de rug. In tegenstelling tot andere economische sectoren, werden hun prijzen door de E.E.G. gegarandeerd.  Boeren werden dus deels onttrokken aan de wetten van het kapitalistische systeem. Toch knelde het schoentje. De emotionele gehechtheid aan de familieboerderij stond steeds verder af van de economische werkelijkheid: de Europese landbouwer moest in de eerste plaats efficiënt een winstgevende onderneming leiden. Ook in het Belgische parlement was dit dilemma tijdens de jaren ‘50 voelbaar: het kleine landbouwbedrijf redden of enkel de renderende bedrijven steunen?

Boer zoekt bezieling

Het waren vooral de grote boeren die konden overleven en aan de Europese eisen van specialisatie en schaalvergroting voldoen. De Europese subsidies zorgden echter aan het eind van de jaren ‘60 voor boterbergen, melkplassen en wijnzeeën. Ook de dioxine- en milieuschandalen van de jaren ‘80 en ‘90 deden de reputatie van de boer geen goed. Het ideaalbeeld van de boer leefde vooral voort in nostalgische folklore. Het Europese landbouwbudget verminderde en het aantal boeren nam drastisch af: tussen 1980 en 2010  verdween 63% van de Belgische landbouwbedrijven.

Ook vandaag is de boer sterk afhankelijk van Europese regelgeving en het familiale karakter van de boerderij staat onder druk. Aanvullende inkomsten uit externe loonarbeid helpen de boer en zijn gezin om rond te komen. De boer verliest daarmee veel van zijn ooit geïdealiseerde vrijheid. “Waarom blijft de boer dan verder ploegen?” was de vraag van verschillende journalisten tijdens het protest in Brussel van 7 september. Het antwoord:  “Het enige dat ons nog rechthoudt,  is de bezieling van de stiel”.  Leeft de mythe van de boer dan toch nog verder?

Meer lezen

Lorraine Bluche en Kiran Klaus Patel, ‘Der Europäer als Bauer. Das Motiv des bäuerlichen Familienbetriebs in Westeuropa nach 1945‘ in Lorraine Bluche, Veronika Lipphardt en Kiran Klaus Patel red., Der Europäer – Ein Konstrukt. Wissensbestände, Diskurse, Praktiken, Göttingen, 2007, 135-156.

Daniela Münkel en Frank Uekötter red., Das Bild des Bauern. Selbst- und Fremdwahrnehmungen vom Mittelalter bis ins 21. Jahrhundert, Göttingen, 2012.

Laura Eskens is gastblogger. Ze is als doctoraatsbursaal verbonden aan de onderzoeksgroep Moderniteit en Samenleving 1800-2000 van de KU Leuven. Ze verricht onderzoek naar landbouw en voedselpolitiek in België tussen 1918 en 1958.

Wetenschappelijk onderzoek over de voor- en nadelen van koffie drinken verschijnt regelmatig in het nieuws. Zo is volgens een recente studie de ochtend eigenlijk het slechtste moment van de dag om een kop koffie te drinken. Aangezien de meeste koffieadepten nu nét hun dag niet goed kunnen beginnen zonder het drinken van koffie, werd deze studie volop gedeeld op sociale media. Dergelijke artikels over hoeveel koppen je per dag mag drinken en wanneer je die dan het beste drinkt, zijn niet nieuw. Koffie was samen met thee en chocolade één van de nieuwe producten in zeventiende-eeuws Europa die tegelijkertijd als drank en als medicijn werden geïntroduceerd. Koffie veroorzaakte echter het meeste controverse. In heel Europa werd over de gezondheid van koffie gedebatteerd in vlugschriften, medische traktaten en kranten.

De gezondste drank ter wereld

Aan het einde van de zestiende eeuw bereikten, via gedrukte verslagen van reizigers, handelaars en ambassadeurs in het Ottomaanse rijk, de eerste berichten over het bestaan van een drank “coffa” de Europese steden. Nog voor het drinken van koffie populair werd in Europese steden, werd al gewag gemaakt van de medicinale effecten van dit gitzwarte goedje. Het was een nieuwe en exotische drank die geassocieerd werd met de Ottomanen. Om die reden stelde Pasqua Rosée, de eigenaar van het eerste Londense koffiehuis, dat de drank ‘eenvoudig en onschuldig was’.

Met het openen van de eerste koffiehuizen in de tweede helft van de zeventiende eeuw werden de geneeskrachtige kwaliteiten alleen maar sterker in de verf gezet. Koffie was– en het is dat nog steeds – een redelijk bittere drank die je eigenlijk moet leren drinken. Het waren dus vooral ondernemers en handelaars zoals Pasqua Rosée die de deugden van koffie aanprezen.

In 1652 liet Rosée een pamflet verschijnen met een overzicht van de voordelen van de drank. Het drinken van koffie bevorderde de spijsvertering en was goed tegen hoofdpijn, jicht en duizeligheid. Bovendien verhinderde koffie miskramen bij vrouwen. Verder was je door het drinken van koffie ‘fit for business’: je was klaar om zaken te doen. Verschillende artsen volgden in hun lofzang. De Nederlandse arts Cornelis Bontekoe schreef in 1686 dat koffie een ongekend geneeskrachtig effect had en één van de gezondste dranken te wereld was.

Medische controverses

De populariteit van koffie en koffiehuizen zorgde echter ook snel voor heel wat medische discussies. De effecten van koffie werden besproken aan de medische faculteiten van Montpellier en de Sorbonne. Artsen verbonden aan de universiteit van Montpellier, zoals Daniel Duncan, schreven traktaten waarin ze het consumeren van koffie aanmoedigden. Artsen aan de Sorbonne stonden echter zeer sceptisch tegenover de geneeskracht van koffie. De medische traktaten van deze geleerde heren verschenen in meerdere Europese talen en werden in de pers gretig samengevat.

Via een aantal Arabische teksten uit het Ottomaanse rijk raakten ook de negatieve effecten van koffieconsumptie bekend: zo veroorzaakte het impotentie en hoofdpijn. In andere media vonden deze ideeën hun weerslag. In een Engels satirisch pamflet weeklaagden vrouwen dat mannen impotent werden door hun veelvuldig koffiegebruik. Een ander pamflet reageerde hiertegen en beweerde net dat koffie een afrodisiacum was en mannen dus allesbehalve impotent maakte.

Het verderf van de samenleving

De kwestie boeide dus niet alleen artsen. Voor vele moralisten was het drinken van koffie en dan vooral het frequenteren van koffiehuizen een zorgwekkende ontwikkeling. Een anonieme Nederlandse auteur lamenteerde in 1701 dat de voorbije eeuw werd gekenmerkt door het ‘misbruik van koffie en thee’. Hij stelde bovendien vast dat steeds meer vrouwen ook koffie dronken, tot verderf van de samenleving. Volgens deze schrijver hadden vrouwen nog minder dan mannen controle over hun consumptiegedrag.

Dit idee is ook aanwezig in de ‘Koffiecantate’ van Johann Sebastiaan Bach waarin een vader probeert zijn dochter Liesje te overtuigen om te stoppen met koffie drinken. Zij belooft plechtig geen koffie meer te drinken als ze mag huwen maar ze is haar vader te slim af. Ze laat in haar huwelijkscontract bepalen dat ze nog steeds zoveel koffie mag drinken als ze zelf wil.

Het verslavende effect van koffie leidde volgens vele auteurs tot morele corruptie. Met emotioneel geladen taal probeerden deze auteurs hun lezers te overtuigen dat koffie schadelijk was voor de gezondheid van mens en samenleving. Anderen spoorden de lezers aan om met mate koffie te consumeren.

De moraliserende toon is grotendeels uit het hedendaagse wetenschappelijke debat over de voor- of nadelen van koffie drinken verdwenen. We blijven wel gretig de berichtgeving over het wetenschappelijk onderzoek lezen in kranten, online of op sociale media. De redenen waarom mensen koffie aanprijzen en drinken zijn immers grotendeels hetzelfde gebleven: het maakt immers ‘een mens vrolijk en belet dat men niet slaperig naer het middagmael word’.

Meer lezen

Cowan, The Social Life of Coffee (Londen, 2005).

Reinders, Th. Wijsenbeek, e.a.,Koffie in Nederland. Vier eeuwen cultuurgeschiedenis, Zutphen 1994.

Nina Lamal is gastblogger. Ze is als research fellow verbonden aan de onderzoeksgroep Nieuwe Tijd (KU Leuven). Ze doet onderzoek naar de circulatie van nieuws en de rol van media in vroegmodern Europa. Sinds 1 oktober 2015 is ze aan de slag als onderzoeksassistent bij Universal Short Title Catalogue aan de University of St Andrews.

Spa, augustus 2015. In het informatiepunt voor toerisme bij de toegang tot de waterbron Pierre le Grand, staat de bezoeker meteen oog in oog met de badgasten van weleer. Hoewel er eeuwenlang enkel bronwater werd geschonken, verwierf Spa vanaf de zestiende eeuw de reputatie het “café van Europa” te zijn. Op het meterslange schilderij Livre d’Or de Spa van Antoine Fontaine uit 1894 poseren geduldig drieënnegentig beroemde historische figuren. Aan de rechterzijde, gekleed in een zalmroze jurk en luisterend naar de achttiende-eeuwse Franse filosoof Jean Jacques Rousseau, staat koningin Christina van Zweden. De pas afgetreden koningin zou het kuuroord in 1654 hebben bezocht op aanraden van een andere Franse filosoof en tijdgenoot, René Decartes. De herinnering aan de hoogdagen van het kuuroord imponeert en wordt in Spa nog steeds in leven gehouden, zelfs wanneer de lijn tussen feit en fictie stilaan vervaagt.

Netwerkstad

Spa, augustus 1654. De tussenstop van twee koninklijke gasten in het kuuroord zorgde voor heel wat media-aandacht in de zomermaanden van 1654. Een eerste bezoeker was Karel II van Engeland. Na de executie van zijn vader Karel I en enkele mislukte pogingen om de Engelse troon te heroveren op de republikein Oliver Cromwell, vluchtte de negentienjarige kroonprins naar het Europese vasteland. In de zomermaanden van 1654, vijf jaar na zijn vlucht uit Engeland, beschreven correspondenten in verschillende kranten nog steeds bijna dag op dag de omzwervingen van de verbannen prins en zijn gevolg.

Vanuit Parijs kwam op 11 juli het bericht dat Karel naar Spa was vertrokken in het gezelschap van de hertog van York, om er zijn zus Maria Stuart, echtgenote van Willem II van Oranje, te ontmoetten. Zijn bezigheden in het kuuroord waren volgens de Gazette de France echter voornamelijk van politieke aard. Hij zou er met de prins van Transsylvanië over een huwelijksovereenkomst met een prinses van Oranje onderhandelen. Via zijn zus Maria had Karel II reeds banden met het hof van Oranje, en ook Frederik Willem, keurvorst van Brandenburg en voogd van de minderjarige Willem III van Oranje, werd voor de besprekingen in Spa verwacht.

Christina op tocht

Op datzelfde moment veroorzaakte de plotse troonsafstand van de jonge Zweedse koningin Christina opschudding in Europa. Meteen na de kroning van haar opvolger en neef Karl Gustaaf vertrok Christina naar Denemarken. Het gerucht deed de ronde dat ze het protestantse Zweden achterliet om zich in Rome persoonlijk door de paus tot het rooms-katholicisme te laten bekeren. Europese diplomaten sloegen de gebeurtenissen met grote aandacht gade.

Christina was zonder reisschema vertrokken; het bleef niet enkel gissen naar haar eindbestemming maar eveneens naar haar reisroute. Engelse koningsgezinden hoopten op een tussenstop in Spa waar op dat moment Karel II nog steeds vertoefde. Beide koninklijke bannelingen waren immers niet alleen katholiek (in wording), maar tevens ongehuwd! Van beide geruchten, een bekering en een huwelijk, werd enkel het eerste waarheid. Christina bekeerde zich, in het geheim, op kerstnacht 1654 in Brussel tot het rooms-katholicisme. Van een Anglo-Zweedse huwelijksalliantie kwam nooit iets in huis, sterker nog, het is eigenlijk helemaal niet zeker of Christina van Zweden Spa ooit bezocht.

Rebelse mythes

Hoewel haar door verschillende vertrouwelingen werd aangeraden om in de Ardennen de rust op te zoeken na de abrupte machtswissel, getuigt niets of niemand over een bezoek aan het beroemde kuuroord. Biografen die haar verblijf in de Nederlanden bijna dag op dag reconstrueerden, merkten vooral op hoe de koningin haar tijd in de Zuidelijke Nederlanden spendeerde in het Antwerpse theater en op Brusselse bals. Ze was een van de meest gekende figuren uit haar tijd. Ze correspondeerde met familieleden, met diplomaten en geleerden uit binnen- en buitenland en haar bewegingen werden in de pers gretig opgevolgd, zodat historici voldoende bronnenmateriaal rest om haar verhaal te vertellen.

En toch vertroebelt de mythe van een rebelse jonge koningin tot op heden regelmatig de historische realiteit. Het bekendste voorbeeld blijft de film “Queen Christina” uit 1933 met in de hoofdrol Greta Garbo, waarin Christina aan de troon verzaakt om gehuld in mannenkleren haar geliefde Antonio, een Spaanse ambassadeur, achterna te reizen doorheen Europa. Of Christina van Zweden ooit voet zette in Spa, zal een raadsel blijven. Zeker is wel dat Karel II van Engeland Spa in het najaar van 1654 verliet – zonder echtgenote.

Hoewel er in Spa geen ontkomen is aan het indrukwekkend gastenboek, geven de verschillende monumentale vergulde namenlijsten die her en der in de stad staan opgesteld slechts weinig prijs over haar bezoekers. Zoals het voor een zeventiende-eeuwse diplomaat bleef gissen naar wat er zich in het Ardense kuuroord afspeelde, zo tast ook de hedendaagse historicus soms in het duister in een poging feit van fictie te onderscheiden. Spa houdt zo haar reputatie in ere een oase van rust voor Europese prinsen en prinsessen te zijn. De wereld mag dan wel een idee hebben van het komen en gaan van beroemdheden, de realiteit blijft meestal stilletjes verscholen achter gesloten deuren.

Sophie Verreyken is gastblogger. Ze is als doctoraatsbursaal verbonden aan de onderzoeksgroep Nieuwe Tijd van de KU Leuven, waar ze onderzoek verricht naar Spaanse-Vlaamse elites in de zeventiende-eeuwse Habsburgse Nederlanden.