Tijdens de zomervakantie polsen we naar de toeristische tips van onze cultuurhistorici. Deze week: een wandeling door Brussel met Reinout.

Standbeelden geven kleur aan de publieke ruimte. Iedereen heeft wel eens vol verwondering voor een standbeeld halt gehouden. Naast esthetische kwaliteiten vertellen standbeelden een verhaal dat vaak te maken heeft met het verleden van de plaats waar het beeld staat. De voorstelling van dat verleden is meestal erg selectief en eenzijdig. De heldhaftige poses van de personen die afgebeeld worden, moeten ons van hun belangrijke en lovenswaardige rol in de geschiedenis overtuigen. Reinout Vander Hulst maakte tijdens een wandeling door Brussel enkele kritische kanttekeningen bij vier beelden die hij op zijn weg tegenkwam.

1. Pierre Van Humbeeck

Op de hoek van de Antoine Dansaertstraat en de Papenvest in hartje Brussel vindt men een bas-reliëf ter ere van de liberale minister van Openbaar Onderwijs Pierre Van Humbeeck. In 1879 voerde die de tweede organieke wet op het lager onderwijs in waardoor de eerste schoolstrijd in België losbrak. Deze zogenaamde Wet-Van Humbeeck begunstigde het officiële onderwijs ten nadele van het vrije (katholieke) onderwijs. Zo mocht de godsdienstige vorming van kinderen voortaan enkel buiten de lesuren georganiseerd worden. In de ogen van vele katholieke tegenstanders had Van Humbeeck het op de christelijke ziel van het kind gemunt. Pas na de liberale verkiezingsnederlaag van 1884 zou de rust terugkeren.

Het muurvlak van beeldhouwer Charles Samuel werd in 1902 ingehuldigd. De allegorische figuur die het marmeren portret van Van Humbeeck vergezelt, stelt de Wetenschap voor die haar kennis aan een jong kind overdraagt. Op deze manier benadrukt de gedenksteen dus enkel de liberale herinnering aan de levensbeschouwelijke vete.

2. Jean-Baptiste Van Helmont

Bij het verlaten van de Dansaertstraat richting de Beurs komt men vroeg of laat voorbij de Nieuwe Graanmarkt. Wie moeite doet om een blik te werpen achter het basketbalveld, wordt ongetwijfeld geconfronteerd met een zittende Jean-Baptiste Van Helmont. Het imposante beeld van deze 17^de-eeuwse wetenschapper, arts en alchemist werd gemaakt door Gerard Vanderlinden en dateert uit 1889. “Il fut un des promoteurs de la science moderne” luidt de inscriptie bij het standbeeld.

Hoewel Van Helmont de grenzen van de medische wetenschap ongetwijfeld verlegd heeft, is dat slechts een deel van het verhaal. Dankzij Michel Foucault weten we dat Van Helmont niet echt uitblonk in het menswaardig behandelen van zijn patiënten. Hij was er bijvoorbeeld van overtuigd ‘krankzinnigen’ te kunnen genezen door ze onverwacht en zo lang mogelijk in koud water onder te dompelen. In de 17^e en 19^e eeuw keken weinigen daar vreemd van op. Tegenwoordig zijn artsen er echter vrij zeker van dat het quasi verdrinken van de patiënt weinig soelaas biedt met het oog op genezing.

3. Gabrielle Petit

Wie de Beurs via de Anspachlaan en de Lombardstraat verlaat, komt voorbij het Brussels Parlement aan het Sint-Jansplein. Daar kan men niet naast het fiere beeld van Gabrielle Petit kijken. Het standbeeld van beeldhouwer Égide Rombaux werd op de nationale feestdag van 21 juli 1923 met veel patriottische bombarie ingehuldigd. Petit werd in België geroemd voor haar heldhaftig optreden tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dankzij de informatie die zij aan de Belgische Geheime Diensten doorspeelde, wist men de Duitse troepenbewegingen via het treinspoor in kaart te brengen. In 1916 liep ze echter in een val en op 1 april werd ze aan de Nationale Schietbaan van Schaarbeek geëxecuteerd.

Petit wilde tonen “hoe een Belgische vrouw kan sterven”, zoals de inscriptie bij het beeld aangeeft. Een bewijs dat de herinnering aan deze verpleegster in een enorm vaderlandslievende sfeer baadt. Voor ‘de andere’ in dit verhaal, de Duitsers meer bepaald, was Petit echter eerder een vijandige spion dan een heldin.

4. Francisco Ferrer

Om het laatste beeld te zien moet men het centrum van Brussel achter zich laten en naar de Franklin Rooseveltlaan afzakken. Daar vindt men in de middenberm ter hoogte van het rectoraat van de Université Libre de Bruxelles (ULB) een beeld ter nagedachtenis van Francisco Ferrer, een Catalaanse vrijzinnige pedagoog. Ferrer stond bekend om zijn radicaal afwijzen van dwang in de opvoeding. In zijn ogen moest een kind zich zo vrij mogelijk kunnen ontwikkelen. In 1909 werd Ferrer door een Spaanse militaire rechtbank ter dood veroordeeld voor het leiden van een gewelddadige anarchistische arbeidersopstand. Vrijdenkers in heel Europa spraken schande over de executie van hun Spaanse kameraad, en Ferrer zou al snel tot het vrijzinnige pantheon gaan behoren.

Zo ook in Brussel, want in 1911 kreeg het beeld van de hand van Auguste Puttemans een plek op het Zaterdagsplein. Na heel wat omzwervingen kwam het beeld in 1984 op haar huidige plaats te staan. Er is iets ‘evenwichtigs’ aan de hedendaagse plek van het beeld. Het staat namelijk net tegenover het beeld van Pierre-Théodore Verhaegen, de liberale stichter van de vrijzinnige ULB. Op die manier worden dus zowel het traditionele liberale vrijdenken als een “linksere” variant op korte afstand van elkaar herdacht.

Reinout Vander Hulst is als doctorandus verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij bereidt een proefschrift voor over katholieke geneeskunde in België en Congo van 1900-1965.