Waarom Belgische katholieke vrouwenorganisaties feministischer waren dan je zou denken

26 januari 2022Mentaliteiten & gevoelens, Politiek & strijdadmin

Door Juliette Masquelier; vertaald uit het Engels door Wouter Egelmeers

In november 1972 organiseerden Vlaamse en Franstalige Belgische feministische groeperingen in Brussel de eerste Vrouwendag: een dag van ontmoeting en discussie, bedoeld om de strijd voor de bevrijding van de vrouw kracht bij te zetten. De katholieke vrouwenorganisaties schitterden door afwezigheid, maar waren allesbehalve onverschillig voor deze nieuwe vorm van vrouwenengagement. Voor Vie Féminine, de Franstalige vrouwenbond die verbonden was aan het Christelijk Werknemersverbond (MOC-ACW), was de relatie met de nieuwe feministen van meet af aan complex. Ondanks aanzienlijke meningsverschillen zou hun invloed het traject van de beweging desalniettemin ingrijpend bepalen.

De katholieke vrouwenbeweging en de nieuwe feministen

In 1970 verschenen nieuwe feministische groepen zoals de Dolle Mina’s, Marie Mineur en het Front de libération des femmes (FLF) op het Belgische activistische toneel met nieuwe eisen en nieuwe methodes die de traditionele vrouwengroepen van hun stuk brachten. De radicale acties van deze feministes, die breed werden uitgemeten in de media, boezemden de gevestigde vrouwenbewegingen angst in. Hun benadering van sociale actie stond lijnrecht tegenover die van hun radicalere evenknieën: ze waren vertegenwoordigd in enkele overheidsorganen, ze profiteerden van politieke contacten binnen de christelijke zuil en ze bouwden op een brede ledenbasis. Voor hen hadden de feministen van de tweede golf schokkende methodes en eisen. Om zich van deze “revolutionairen” te onderscheiden presenteerden de christelijke vrouwenbewegingen zich als een groep die “diepgaander maar discreter” werkte, meer verbonden met de realiteit van de vrouw. Voor de christelijke organisaties bestond deze realiteit met name uit het gezin, een fundamentele waarde die naar hun smaak te veel ontbrak in de eisen van de feministen.

Omslag van *Vie feminine*, januari 1970.

De gevoelige kwestie van gezin en seks

Sommige slogans van de Vrouwendag van 1972 waren verontrustend voor Vie Féminine, met name het belang dat gehecht werd aan de seksuele bevrijding en de eis van vrije abortus. Tegenover de “vrije” liefde die het Rode boekje van de Vrouw(en) in 1973 opeiste, stelden de christelijke vrouwen een “ware”, echtelijke liefde. Wel distantieerden zij zich ook van het verbod op anticonceptie dat de Kerk oplegde. Vie Féminine promootte anticonceptie zelfs informeel vanaf 1966, en openlijk vanaf 1973. Haar visie verschilde van die van de radicalere feministen: het ging er niet om de vrouw te bevrijden door haar de macht over haar lichaam te geven, maar om de nadruk te leggen op de verantwoordelijkheid van de echtgenoten, die evenveel belang hadden bij het verzekeren van een gelukkig huwelijk. Vie féminine was officieel tegen de door de feministen geëiste liberalisering van abortus, maar ontwikkelde toch een relatief begripvol standpunt ten aanzien van de tragedies van ongewenste zwangerschappen en clandestiene abortussen, die lang onzichtbaar zouden blijven voor zowel de christelijke partijen PSC en CVP als de christelijke arbeidersbeweging.

Ontmoetingspunten

Ook al vielen de methodes van de feministen niet in goede aarde bij Vie féminine, toch erkende de organisatie hun onmiskenbare bijdrage aan de vrouwenzaak. Ze vestigden de aandacht op onrechtvaardigheden en brachten legitieme eisen onder de aandacht. Vie féminine had immers vergelijkbare doelstellingen: gelijkheid van mannen en vrouwen in het onderwijs, toegang tot beroepen en gelijke lonen. De niet-hiërarchische organisatiemethoden van de radicale feministen, de nadruk op de bevrijding van het woord en het bundelen van ervaringen om een “politiek vrouwenprobleem” onder woorden te brengen, brachten de leiders van Vie féminine ertoe hun eigen structuren in vraag te stellen. Onder invloed van het nieuwe feminisme won het idee dat collectieve actie noodzakelijk was voor het tot stand brengen van sociale veranderingen het langzaam van het standpunt dat deze verandering enkel door individuele aanpassingen kon worden bereikt, zoals veel christelijke groeperingen geloofden.

De weg naar autonomie voor vrouwen

In het daaropvolgende decennium sijpelden de feministische ideeën verder door in andere kringen, terwijl de kleine radicale groepen aan kracht verloren. In 1975 gaf de VN een belangrijke impuls aan de institutionele erkenning van het feminisme door het uitroepen van het Internationaal Jaar van de Vrouw. België volgde deze stimulans en richtte een commissie voor vrouwenwerk en een adviescommissie voor het statuut van de vrouw op. De katholieke vrouwenorganisaties waren zeer gevoelig voor deze erkenning van de vrouwenzaak. Samen met een brede waaier aan katholieke vrouwenorganisaties sloot Vie féminine zich aan bij de Belgische Nationale Raad voor het Internationaal Jaar van de Vrouw, waarin zij samenwerkten met vrouwen- en feministische groeperingen van andere overtuigingen. Via de groepen voor gescheiden vrouwen en de afdelingen voor jonge vrouwen binnen Vie féminine werd de kwestie van de economische zelfstandigheid van de vrouw geleidelijk een politieke doelstelling van de organisatie.

Doorgeefluik

In november 1981 waren financiële onafhankelijkheid, het recht op werk en het recht op werkloosheidsuitkeringen de centrale eisen van de tiende Vrouwendag. Vie féminine maakte nu deel uit van het organisatiecomité, samen met andere vrouwen-, feministische en vakbondsgroeperingen die gezamenlijk in actie kwamen tegen de heersende economische crisis. Dit programma laat zien hoe ver Vie féminine in tien jaar tijd was opgeschoven: van het vooropstellen van de belangen van het gezin en het verdedigen van maatregelen als huisvrouwentoelagen die genderspecifieke arbeidsverdelingen bevorderden tot het verdedigen van individuele rechten voor vrouwen, los van alle gezinsoverwegingen. Tijdens deze cruciale jaren was de beweging een plaats van intense uitwisseling tussen leden en leiders, tussen jong en oud. Zij speelde de rol van een doorgeefluik van de waarden van gelijkheid tussen mannen en vrouwen in vrij conservatieve kringen, en bood christelijke vrouwen een plaats om zich aan te passen aan de maatschappelijke veranderingen.

Deze reis eindigt hier niet. Aan het eind van de jaren tachtig schaarde Vie féminine zich uiteindelijk achter de decriminalisering van abortus – als christelijke beweging en in naam van het pluralisme – en nog eens tien jaar later, in 2001, koos zij ervoor om zich te gaan profileren als feministische beweging. Daarmee toonde zij eens te meer de plasticiteit en het aanpassingsvermogen van deze nu honderd jaar oude beweging aan.

Meer lezen?

J. Masquelier, Femmes catholiques en mouvements. Action catholique et émancipation féminine en Belgique francophone (1955-1990), Éditions de l’Université de Bruxelles, 2021.

Juliette Masquelier is gastonderzoekster van de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KU Leuven. Ze doet onderzoek naar de geschiedenis van het katholicisme, gender, seksualiteit en sociale bewegingen in de twintigste eeuw. Haar doctoraatsthesis, verdedigd in 2019 aan de Université Libre de Bruxelles, handelde over de emancipatie van vrouwen in katholieke organisaties in België.

Titelafbeelding: Demonstratie “Vrouwen tegen de crisis”, 6 maart 1982. © Vie feminine, gepubliceerd met vriendelijke toestemming van het nationaal bestuur.

Hoe een grafiek het eurocentrisme van de wetenschapsgeschiedenis blootlegt

12 januari 2022Lichaam & wetenschapadmin

Jarenlang begon ik mijn lessen wetenschapsgeschiedenis met een grafiek. Wetenschappers houden van grafieken. Anders dan een gesloten betoog van argumenten en conclusies, nodigen grafieken uit tot nauwkeurige inspectie, reflectie en zelfs ontdekking. Grafieken bieden bovendien zowel ruimte voor detail als een synthetische visie op het grote verhaal. En ook belangrijk: grafieken kun je samen bekijken.

Main periods of science

De grafiek die ik gebruikte droeg de titel ‘Time Chart of Main Periods of Science’. Ik had de grafiek gevonden in het boek Science Past and Present van de scheikundige en wetenschapshistoricus Frank Sherwood Taylor (1897-1956). De grafiek plaatst verschillende wetenschappelijke tradities van ca. 4000 v.C. tot vandaag naast elkaar. Zij toont de bloei en het verval van de bijhorende wetenschappelijke cultuur, en geeft met pijlen onderlinge beïnvloeding aan.

Wat zegt de grafiek over de ontwikkeling van wetenschap? Volgens mij kon je er drie vaststellingen uithalen. Op de eerste plaats was duidelijk dat wetenschap in de opvatting van Taylor een element was van elke cultuur. De Griekse natuurfilosofie, die voor de westerse wetenschap van cruciaal belang zou blijken, was gewoon één van de vele wetenschappelijke culturen die naast elkaar en tot op zekere hoogte onafhankelijk van elkaar bestonden. Dat wetenschap enkel het eigendom van de westerse beschaving zou zijn, werd hiermee meteen in vraag gesteld.

Een tweede observatie was dat wetenschap in elk van de culturen een fase van groei kende, maar ook van verval. De karakteristieke druppelvorm was zowel van toepassing op de Grieks-Hellenistische wetenschap als op de Syrisch-Perzische, de Arabische en de scholastieke wetenschap. Minder geprononceerd maar in wezen gelijkaardig was de meer geleidelijke achteruitgang van de Egyptisch-Assyrische, Byzantijnse en Indische wetenschap. Ik concludeerde dat wetenschapsgeschiedenis daarom niet enkel het verhaal kan zijn van een lineaire progressie, maar dat ze zich ook moet bezinnen over de periodes van verval en de relatie tussen wetenschappelijke cultuur en politiek-economische beschaving.

Een derde vaststelling die ik mijn studenten voorhield, ging over de bijzondere manier waarop de moderne experimentele wetenschap werd voorgesteld. De verspreiding van de westerse wetenschap na 1500 leek in niets op het verloop van de andere wetenschappelijke tradities. Zij overspoelde alle culturen. De manier waarop dat gebeurde, was zonder voorgaande. Vergelijkingen met vroegere fasen in de wetenschapsgeschiedenis kunnen daarom niet zonder meer gemaakt worden. We leven in een tijd die in wezen grondig verschilt van alles wat eraan vooraf ging. Wetenschapsgeschiedenis kan dus niet alleen over het verleden gaan, maar moet ook oog hebben voor de toekomst van onze wetenschap.

‘Universele’ wetenschap

Als inleiding tot de grote thema’s van de wetenschapsgeschiedenis heeft de grafiek jarenlang goed dienst gedaan. Maar met een grafiek ben je nooit klaar. De verleidelijke eenvoud van het lijnendiagram leidt je makkelijk af van de onuitgesproken vooronderstellingen die in de tekening zijn ingebakken. Ik kwam er pas laat achter, en hoewel mijn nieuwe inzicht de grafiek niet onbruikbaar maakte, werd juist dat punt nu de kern van mijn inleidend college.

In Taylors grafiek wordt elke wetenschappelijke cultuur aangeduid met de naam van een beschaving. De Grieks-Hellenistische wetenschap vind je bijvoorbeeld terug in de Grieks-Hellenistische beschavingsperiode. Hetzelfde geldt voor de Indische, de Egyptisch-Assyrische, de Arabische, en zo verder. Maar voor de hedendaagse wetenschap verschijnt geen geografische, maar een kwalitatieve aanduiding: ‘modern experimental’. Dat maakt een enorm verschil. Als Taylor die wetenschap als Europese wetenschap had aangeduid, dan zou die wetenschap met de opkomst van de Verenigde Staten als wetenschappelijk centrum nu al over haar hoogtepunt heen zijn. Net als de vorige wetenschappelijke bloeiperiodes zouden we ook hier de karakteristieke druppelvorm zien verschijnen. Vanaf het begin van de twintigste eeuw zou ook een nieuwe bubbel verschijnen in Japan. En later zouden we ook bubbels zien ontstaan in China en Indië, in Zuid-Amerika en in de Arabische wereld.

Portret van Galileo Galilei. Op de wikipediapagina ‘History of science’ wordt hij de ‘Father of modern science’ genoemd.

Omdat de benaming ‘moderne experimentele wetenschap’ geen verwijzing meer bevat naar een bepaalde beschaving, suggereert Taylors grafiek dat die wetenschap universeel is, niet gebonden aan een bepaalde regio of cultuur. Tegelijk maakt de grafiek duidelijk dat deze wetenschap wel degelijk door en door Europees is. Het ontstaan van de moderne wetenschap (de ‘Wetenschappelijke Revolutie’) komt exclusief op naam van Europese geleerden als Copernicus, Vesalius, Galilei en Newton.

Het gangbare beeld was dat andere culturen de moderne wetenschap pas begonnen over te nemen nadat deze in Europa volwassen was geworden. Eenmaal buiten Europa draaide alles om imitatie en acculturatie, nooit om eigen, lokaal ontwikkelde wetenschappelijke kennis: de wetenschapsgeschiedenis van Indië gaat over Indië; de wetenschapsgeschiedenis van Europa gaat over het wezen van wetenschap.

Weg met de Wetenschappelijke Revolutie?

In 2017 schreef de Indisch-Franse wetenschapshistoricus Kapil Raj een artikel met de intrigerende titel “Thinking without the Scientific Revolution.” Volgens Raj werd het concept van de Wetenschappelijke Revolutie bedacht op het ogenblik dat Europa zijn dominante positie in de wereld voelde wankelen. In de nasleep van Wereldoorlog II, de Koude Oorlog en de dekolonisatie benadrukte de Wetenschappelijke Revolutie de westerse waarden in de wetenschap. Zij vormde, net als de Reformatie en de Verlichting, één van de peilers van de Europese identiteit. Dat vertaalde zich in een specifiek narratief voor de wetenschapsgeschiedenis. Raj pleitte ervoor om de wetenschapsgeschiedenis te herschrijven vanuit een mondiaal perspectief, waarin de rol van het Westen en ‘zijn’ wetenschap kritisch kan worden doorgelicht.

Ook vandaag gaan wetenschapshistorici niet vrijuit in het construeren en propageren van een eurocentrische wetenschapsopvatting. Het is een belangrijke uitdaging voor de huidige generatie om dat beeld te herdenken en te hervormen. Het achterhaalde perspectief op onze westerse wetenschapsgeschiedenis moet op de schop. De geografisch-chronologische aanpak van Taylors grafiek kan daarbij een inspiratie zijn.

Meer lezen?

Francis Sherwood Taylor, Science Past and Present (Londen: William Heinemann Ltd, 1945). Later ook uitgegeven onder de titel Science & Scientific Thought.

Kapil Raj, “Thinking Without the Scientific Revolution: Global Interactions and the Construction of Knowledge,” Journal of Early Modern History 21 (2017) 445-458.

Geert Vanpaemel is wetenschapshistoricus. Zijn onderzoek betreft de wetenschapsgeschiedenis in de Lage Landen na 1500, in het bijzonder de culturele dimensie van wetenschap en de circulatie van kennis. Eind 2021 ging hij met emeritaat als hoogleraar wetenschapsgeschiedenis aan de KU Leuven.

Titelafbeelding: Driedubbele microscoop. © Wellcome Collection (CC BY 4.0).

Een Europese verpleegkundige primeur in Leuven

8 december 2021Lichaam & wetenschapadmin

De Leuvense universiteit is in haar bijna 600-jarige geschiedenis op vele domeinen innovatief geweest. Ook op het vlak van het verpleegkundig onderwijs was dat het geval: toen meteen na de Eerste Wereldoorlog meerdere verpleegstersscholen werden opgericht, was zij de eerste universiteit in België die een dergelijke school ondersteunde. Net voor de Tweede Wereldoorlog lag zij ook aan de basis van de allereerste universitaire verpleegstersopleiding op het Europese continent.

Start na de Eerste Wereldoorlog

Religieus toezicht was alomtegenwoordig in de verpleegstersschool (Universiteitsarchief KU Leuven)

Al in het begin van de 20^ste eeuw werd aan de medische faculteit gepleit voor de oprichting van een academisch ziekenhuis. Wanneer deze plannen na de Grote Oorlog steeds meer vorm kregen, dacht de Leuvense rector Mgr. Ladeuze ook aan een school voor verpleegsters, want die zouden nodig zijn in het toekomstig ziekenhuis.

Precies 100 jaar geleden – op 3 januari 1922 – ging de school effectief van start in een vrijgekomen huis van de Zusters Franciscanessen in de Naamsestraat, met een Nederlandstalige en een Franstalige afdeling. De verpleegstersschool Sint-Elisabeth stond onder leiding van de rector en van hoogleraren van de medische faculteit. Zuster Marie-Xavier werd directrice, zuster Gérarda hoofdmonitrice. Zij waren Gasthuiszusters van Leuven, die tijdens de oorlog in het militair hospitaal van Cannes hadden gewerkt.

In handen van de Zusters van Liefde

Vanaf 1925 werd de werking van de school ondermijnd door geruzie onder directie, monitrices en verpleegsters. Daarop nam Mgr. Ladeuze contact op met Mgr. Van Rechem, algemeen overste van de Zusters van Liefde. Dit leidde ertoe dat deze congregatie drie jaar later de leiding van de school in handen nam, waardoor de studentenaantallen opnieuw toenamen: in het eerste jaar van de overdracht stegen die meteen van 5 naar 39. In 1934 nam de school nieuwe gebouwen op de Kapucijnenvoer in gebruik (recent gesloopt voor de aanleg van de Hertogensite). Wanneer de school in 1950 de toelating kreeg om de Sedes Sapientiae in haar logo op te nemen, illustreerde dat de goede samenwerking met de universiteit. Door te participeren in het bestuur van de school kon ze waken over de kwaliteit van de opleiding en dus ook over de kwaliteit van de gediplomeerden en de stagiaires, die vaak instonden voor de verpleging in haar ziekenhuizen. De medische vakken in het curriculum werden overigens gegeven door professoren en assistenten. In 1995 ging de school – waarvan de directie al in 1972 was overgegaan van de zusters naar leken – op in de Katholieke Hogeschool Leuven, vandaag behoort ze als onderdeel van de hogeschool UCLL (University Colleges Leuven-Limburg) tot de Associatie KU Leuven.

Een dringend verzoek van het bisdom

Zuster Jules-Marie Heymans, directrice van de universitaire verpleegstersopleiding van 1939 tot 1965 (Erfgoedhuis Zusters van Liefde)

Op het eind van de jaren dertig vonden zowel de school als de universiteit het nodig een aanvullende academische opleiding te organiseren, met als doel de bestaande opleiding te vervolmaken. Dit werd in de hand gewerkt door het gerucht dat tegenstanders van het katholiek onderwijs plannen had om een universitaire verpleegstersopleiding te beginnen. Mgr. Van Eynde – die als vicaris-generaal van kardinaal Van Roey verantwoordelijk was voor het katholiek onderwijs – schreef eind maart 1939 een brief aan de algemeen overste van de Zusters van Liefde, met het verzoek om in Leuven meteen een dergelijke school uit de grond te stampen.

Zuster Jules-Marie Heymans werd naar voren geschoven als directrice. Ze had tijdens de oorlog in Gent het verpleegstersdiploma behaald, was in 1926 de eerste afgestudeerde vrouwelijke arts in Leuven, en was toen directrice van de verpleegstersschool Sint-Vincentius in Gent. Zuster Jules-Marie werd eind mei 1939 naar Londen gestuurd, waar ze de drie vergelijkbare scholen bezocht die op dat ogenblik in Europa bestonden.

Een primeur op het Europese continent

De school in Leuven werd de eerste school voor gegradueerde verpleegsters op het Europese continent: ze opende de deuren midden oktober 1939, een half jaar na de vraag van het episcopaat. Het idee voor een dergelijke opleiding was nieuw: in de buurlanden Nederland en Frankrijk zou het tot het begin van de jaren vijftig duren vooraleer vergelijkbare opleidingen ontstonden. Studenten moesten een driejarige verpleegstersopleiding achter de rug hebben en daarnaast minstens twee jaar ervaring kunnen bewijzen. De tweejarige opleiding had tot doel een vorming te geven aan monitrices die studenten bij hun stage begeleidden, aan docenten van verpleegstersscholen en aan hoofdverpleegsters in ziekenhuizen. Daarvoor kochten de Zusters van Liefde een huis aan op de Kapucijnenvoer, tegenover de bestaande verpleegstersschool.

Vooral religieuzen volgden de lessen van de universitaire verpleegstersschool (Erfgoedhuis Zusters van Liefde)

De nieuwe school groeide onder impuls van haar directrice uit tot een modelschool op academisch niveau. Ze maakte deel uit van de universiteit: de docenten – waaronder de latere rectoren Piet De Somer en Roger Dillemans – kwamen voornamelijk uit het professorenkorps en werden benoemd door de rector. De school slaagde er meteen in om een groot aantal studenten te bereiken. Al in het eerste jaar volgden 18 afgestudeerde verpleegsters de cursussen. Tussen 1939 en 1965, wanneer de ‘school van zuster Jules-Marie’ geïntegreerd werd in het Centrum voor Ziekenhuiswetenschappen (vandaag het Academisch Centrum voor Verpleeg- en Vroedkunde), volgden 376 verpleegkundigen de opleiding. 268 ervan (71 %) waren religieuzen, behorende tot 51 verschillende congregaties. Talrijke studenten van de school speelden nadien een leidinggevende rol in ziekenhuizen, verpleegstersscholen en beroepsorganisaties, wat het succes van deze opleiding illustreert.

Meer lezen?

Joris Vandendriessche, Zorg en wetenschap. Een geschiedenis van de Leuvense academische ziekenhuizen in de twintigste eeuw, Leuven, 2019.

Annelies Cousserier, In goede handen. 75 jaar onderwijs in verpleeg- en vroedkunde in Leuven, Leuven, 2004.

Mieke Grypdonck, ‘De zieke mens in goede handen’, Vensters op Leuven. Een geschiedenis, Leuven, 2019, 114-115.

Luc De Munck is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij verricht onderzoek naar de professionele identiteiten van katholieke verpleegsters in België tussen 1919 en 1974.

Titelafbeelding: Het plan van architect Léon De Braekeleir voor de verpleegstersschool op de Kapucijnenvoer in Leuven (Erfgoedhuis Zusters van Liefde).

Waarom de doden in zestiende-eeuws Antwerpen al eens door de straten getrokken werden

24 november 2021Mentaliteiten & gevoelensadmin

Gastblog door Louise Deschryver

Op 16 mei 1569 werd in de Venusstraat in Antwerpen het dode lichaam van makelaar Bartholomeus Swyndrecht uit zijn huis gesleept. De beul van de stad gooide zijn lijk met een strop rond de nek op een slijkkar en voerde het buiten de stadspoorten naar het galgenveld. Daar werden traditioneel de lichamen van ter dood veroordeelde criminelen uit de stad opgehangen en uiteindelijk begraven. Ook Bartholomeus’ lichaam werd aan de galg gehangen, zodat iedereen die langsliep zijn wegrottende lijk zou zien (en ruiken).

Nochtans had Bartholomeus niets gestolen, niemand vermoord noch een ander wereldlijk misdrijf gepleegd. Wat kon hij dan gedaan hebben om zo’n strenge straf op zijn dode lichaam af te roepen? Wel: de makelaar had op zijn doodsbed geweigerd een laatste biecht af te leggen bij de parochiepriester, of door hem gezalfd te worden met het Heilig Oliesel. In plaats daarvan had hij de priester resoluut weggestuurd van zijn ziekbed en hem bovendien ook nog eens bespot en beledigd. Als gevolg van zijn ongewone gedrag werd het lichaam van de makelaar niet begraven in de heilige grond van het kerkhof, maar ritueel onteerd en tentoongesteld buiten de stad. Bovendien werden al Swyndrechts bezittingen aangeslagen en werd zijn weduwe voor eeuwig uit de stad verbannen.

Lucas Cranach sr., Sint-Barbara, patroonheilige van de goede dood, met de doodsbedhostie in een ciborie. Ca 1530. Sammlung Würth, Schwäbisch Hall.

Dodelijke discussies

In onze ogen lijkt Bartholomeus weinig misdaan te hebben. In het christelijk Europa van de zestiende eeuw gold het sacrament van het Laatste Oliesel echter al eeuwen als onontbeerlijk voor het sterven van een goede christelijke dood en het bereiken van de hemel. Met behulp van kruisbeelden, brandende kaarsen, het nodige wijwater en geurige wierook moest de stervende christen zich bovendien zintuiglijk en mentaal voorbereiden op zijn laatste uren. Alleen dan zou de duivel er niet in slagen de ziel van de stervende van het doodsbed mee te voeren naar de hel.

Een halve eeuw voor de laatste uren van Bartholomeus Swyndrecht was onder invloed van Maarten Luther de Reformatie losgebarsten. Oude meningsverschillen over hoe het lichaam en de zintuigen in het geloof gebruikt mochten worden, kwamen tot een kookpunt. Ook de kunst van het sterven werd een punt van hevige discussie tussen gelovigen. Katholieken hamerden op het belang van kruisbeelden, kaarsen, wierook en bovenal het laatste Oliesel aan het doodsbed. Ze claimden dat een stervende zonder de hulp van een priester onmogelijk de hemel kon bereiken. Hun protestante tegenstanders beweerden daarentegen dat enkel God een ziel naar de hemel of de hel kon sturen. Het vereren van kruisbeelden en heiligenprenten op het doodsbed was net gevaarlijke afgoderij.

Gravure van Marnix van St. Aldegonde door Jacques de Gheyn uit 1599.

Zo schreef de protestantse Antwerpse schrijver Marnix van Sint-Aldegonde in zijn populaire boek Den Byencorf der Heilige Roomse Kerke dat men bij een katholiek doodsbed absoluut niet met het Woord van Christus bezig was, maar enkel met paternosters, kaarsen, wijwater andere dergelijk ‘tuig’. Bovendien spotte hij met het wijdverspreide geloof dat de aanwezigheid van een geestelijke met een crucifix demonen van het doodsbed kon verjagen. ‘De duiveltjes gaan van die kruisen lopen als een hond van een broodkorf’, verkondigde hij sarcastisch. Wilde een gelovige zijn of haar ziel behoeden voor eeuwige verdoemenis, dan kon die deze afgodische objecten maar beter vermijden.

Kiezen is verliezen?

Bartholomeus Swyndrecht nam deze waarschuwing alvast ter harte. Hij was echter zeker niet de enige. In het derde kwart van de zestiende eeuw stierven in Antwerpen, althans volgens haar gefrustreerde bisschop, talloze inwoners zonder laatste sacramenten. De vurige Antwerpse kanunnik Franciscus Donckers voerde daarom vanaf 1569 de strijd voor het zielenheil van de Antwerpenaren op en vaardigde, samen met de hertog van Alva, strenge straffen op protestants sterven uit. In Antwerpen ondervond Bartholomeus dit als eerste aan den lijve. Hij was echter zeker niet de laatste. Tussen 1569 en 1575 werden in totaal 22 lichamen van ‘ketterse’ doden naar het galgenveld gebracht. Veelal ging het om arme mannen en vrouwen die weinig bezittingen te verliezen hadden, of om protestanten die al vervolgd werden en in de stadsgevangenis overleden zonder een biechtvader te willen zien.

Enkele gevallen geven ons kostbare informatie over hoe mannen en vrouwen creatieve manieren bedachten om protestants te sterven en tegelijk de ontering van hun lichaam te vermijden. Zo riep de rijke suikerbakker Dierick Bostyn in maart 1570 niet alleen de radicale protestantse predikant Herman Moded bij zijn doodsbed, maar vervolgens ook de katholieke parochiepriester. Deze weigerde vierkant langs te komen, met de mededeling dat hij wist dat Dierick enkel de sacramenten wilde om zijn wereldlijke goederen niet kwijt te raken. Vier jaar later probeerden protestantse geloofsgenoten het lichaam van een vrouw stiekem in haar kelder te begraven, maar ze werden op heterdaad betrapt en de vrouw werd alsnog naar het galgenveld gevoerd. Behalve in kelders werden ook heimelijk begraven lichamen ontdekt in het Sint-Andrieskerkhof, in tuinen (in de dorpen buiten de Antwerpse stadsmuren) en zelfs in de stadswallen.

Nicolas Hogenberg, Doodsbed van Margaretha van Oostenrijk, 1531. Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, SI 1632

We hebben er het raden naar hoeveel dergelijke creatieve protestantse overlijdens onopgemerkt bleven. Het is goed mogelijk dat de 22 ontdekte lichamen en mislukte protestantse begrafenissen slechts het topje van de ijsberg zijn. Toen vanaf 1577 in Antwerpen steeds meer protestanten in het stadsbestuur zetelden, eisten zij in ieder geval al snel dat ook protestantse gelovigen openlijk zouden mogen sterven en begraven zoals zij dat wilden.

Ondertussen was op 4 februari Franciscus Donckers, de bezieler van de strenge galgenmaatregel, zelf overleden. In een ironische speling van het lot stierf hij onverwacht, en dus zonder de Laatste Sacramenten te ontvangen. De protestantse Antwerpse schilder Godevaert van Haecht vond dat Donckers mooi aan zijn eigen galg begraven moest worden. De kanunniken lieten hun broeder echter plechtig begraven in het koor van de Onze-Lieve-Vrouwkathedraal – tot frustratie van Godevaert en zijn protestantse stadsgenoten.

Meer lezen?

Truus van Bueren, Leven na de dood. Gedenken in de late middeleeuwen, Brepols, 1999.

Tiffany Bousard, ‘Aan de rand van het graf. De transformatie van het funeraire leven en landschap in Antwerpen en Brugge tijdens de Calvinistische Republieken (1577/1578-1584/1585)’, Nieuwe Tijdingen, 1 (2017), p. 63–90.

Penny Roberts, ‘Contesting Sacred Space: Burial Disputes in Sixteenth-Century France’, in: Bruce Gordon en Peter Marshall (red.), The Place of the Dead: Death and Remembrance in Late Medieval and Early Modern Europe, Cambridge University Press, 2000, p. 131-148.

Louise Deschryver is gastblogger. Louise verricht doctoraal onderzoek naar ideeën over dood en begrafenis tijdens de Nederlandse Opstand. Ze is verbonden aan de onderzoeksgroep Nieuwe Tijd van de KU Leuven.

Ritueel kermisgeweld in het vroegmoderne Mazenzele

10 november 2021Mentaliteiten & gevoelensadmin

Gastblog door Emma D’Haene

Het is een terugkerend fenomeen: in de zomer trekken vechtersbazen van heinde en verre naar badsteden om er amok te maken. Lokale besturen zitten met de handen in het haar omdat ze de grote stroom aan afleiding zoekende jongeren niet de baas kunnen. Maar geweld door buitenstaanders is niets nieuws: ook in vroegmoderne tijden kwamen bendes uit naburige steden of dorpen regelmatig voor wanordelijkheden zorgen. Vlamingen uit Opwijk, bijvoorbeeld, kwamen maar wat graag ruzie maken met Brabanders op de kermisdag van Mazenzele. Een aantal keer liep dat stevig uit de hand. Maar waarom precies tijdens de kermis?

“Ga weg, zij zullen u doodslaan”

*De crime scene: in het noorden Opwijk, in het zuiden Mazenzele en in het oosten Merchtem.*

De inwoners van Mazenzele, een piepklein Brabants dorpje aan de grens met het graafschap Vlaanderen, kregen verschillende keren te maken met agressieve Vlamingen die de Brabanders een lesje kwamen leren. De archieven van de schepenbanken van Asse in het Rijksarchief Leuven bewaren een aantal getuigenverslagen van kermisgangers die getuige waren van het geweld.

Op 22 augustus 1706, de eerste kermisdag van Mazenzele, liep het een eerste keer uit de hand. Drie broers uit het Vlaamse Opwijk gingen wat drinken in de herberg van Adriaen Plas, maar ze kregen er woorden met twee mannen uit het Brabantse Mazenzele. De vrouw van de herbergier raadde de twee mannen aan om te vertrekken: “gaet wegh, sy sullen u doodt slaen.” De Opwijkenaars zinden echter op wraak. Enkele uren later keerden ze terug, met versterking én een geweer in de handen. Ze sloegen een venster in, bedreigden de herbergier en zijn gast, en eisten drie potten bier die ze vervolgens opdronken. Gek genoeg hebben ze die potten bier ook betaald. Blijkbaar was hun dorst echter nog niet gestild, want die zelfde avond eisten ze ook bier bij een andere herberg.

De confrontatie

Aan de hand van de bewaarde documenten uit 1706 alleen kunnen we niet afleiden waarom de situatie toen zo uit de hand liep. Uit de getuigenverslagen van gelijkaardige gevechten in 1734 leren we dat de Opwijkenaars de Brabanders doelbewust bleven viseren. Op 22 augustus van dat jaar, opnieuw de kermisdag van Mazenzele, kwamen niet minder dan zestien of zeventien mannen toe in het dorpje. De gerechtsoffiers suggereerden dat de Vlamingen misschien wel met voorbedachten rade naar Mazenzele kwamen, “om de Brabanders in de selve kermisse te affronteren.” Ze wilden de Brabanders in het hart raken, en hoe konden ze dat beter doen dan door de feestelijkheden te verpesten op hùn kermisdag?

*“dat de selve aldaer soude wesen gekomen met opgesetten wille om de Brabanders in de selve kermisse te affronteren.”*

Rond twee uur in de namiddag stormde een agressieve bende Opwijkenaars de herberg van Guilliam Plas binnen, waar ze een aantal feestvierende mannen en vrouwen wegjaagden. Die trokken huiswaarts of zetten het feest voort in een andere herberg in het dorp. Nog voor de rust helemaal kon weerkeren ontstond er op de Mazenzeledries echter een groot gevecht. De gerechtsofficieren hadden het raden naar de precieze aanleiding, maar volgens getuigen zou iemand uit het Brabantse Merchtem “Opwijck uyt” geroepen hebben. Een bende uit Opwijk, gewapend met stokken en hout, kon dit niet echt waarderen. Toen zou een massaal gevecht tussen de Vlamingen en Brabanders ontstaan zijn. Op 29 augustus bezweek de Opwijkenaar Peeter Buggenhout aan de verwondingen die hij tijdens het “confusioneel geveght” had opgelopen. Het hele voorval kreeg nog een staartje, want een bende uit het Vlaamse dorp joeg een jaar later, dit keer op de kermis van het dorpje Merchtem, alle feestvierders uit de herbergen van díe plaats…

*Mazenzele in de jaren 1770, met de dries in het zwarte vierkant. In werkelijkheid is die dries groter dan deze kaart doet uitschijnen.*

Een lokale feestdag

Kermis bleef tot het einde van de vroegmoderne periode populair in de Zuidelijke Nederlanden. Eén van de belangrijkste redenen daarvoor is dat het feest paste bij de ontwikkeling van een sterke lokale en regionale identiteit. Op de kermisdag herdacht de bevolking de wijding van de eigen kerk en eerde ze vaak ook de patroonheilige van haar eigen stad of parochie. De lokale clerus en magistraat beslisten in de praktijk zelf over de exacte plaats ervan op de lokale feestkalender.

Het is dus geen toeval dat Opwijkenaars de kermisdagen van Mazenzele en Merchtem uitkozen om er herrie te gaan schoppen. Het ging duidelijk om een wij-zij-verhaal waarbij de Opwijkenaars zich identificeerden met Vlaanderen, en de Merchtemnaars met Brabant. De spanning tussen deze twee identiteiten kreeg een uiting in ritueel geweld door bendes Vlamingen die een belangrijke symbolische dag uitkozen om hun plan uit te voeren. Dat ze daar een klein uur voor moesten wandelen hield ze dan ook niet tegen.

Verder lezen?

Muir, E., Ritual in Early Modern Europe, Cambridge, 1997.

Rooijakkers, G., Rituele Repertoires. Volkscultuur in oostelijk Noord-Brabant. 1559-1853, Nijmegen, 1994.

Emma D’Haene is gastblogger. Ze is als doctoraatsonderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep Nieuwe Tijd van de KU Leuven, waar ze vroegmoderne kermisvieringen in de Spaanse en Oostenrijkse Nederlanden bestudeert.

Titelafbeelding: Hans Bol (1534-1593), Vlaamse kermis (uitsnede). Snijders & Rockoxhuis nr. 77103

Een geschiedenis van de kinderwens

27 oktober 2021Mentaliteiten & gevoelensadmin

Gevoelens lijken onveranderlijk en voor alle mensen hetzelfde. Romeinen huilden, Galliërs ook, om nog maar te zwijgen over negentiende-eeuwse romantici. Toch zijn tranen, en gevoelens in het algemeen, een populair onderwerp binnen de hedendaagse cultuurgeschiedenis. Historici bestuderen hoe menselijke gevoelens veranderden doorheen de tijd. Ze kijken daarbij niet naar de biologie van emoties (zoals natuurwetenschappers die wijzen op de evolutionaire voordelen van het huilen), maar naar hun betekenis. Ze onderzoeken hoe mensen omgingen – of moesten omgaan – met hun emoties en hoe gevoelens wel of niet werden uitgedrukt. Ze bestuderen of bepaalde mensen op een andere manier voelden dan anderen – denk bijvoorbeeld aan verschillen tussen mannen en vrouwen.

Emotiegeschiedenis lijkt abstract en theoretisch, maar dat is het niet. Wie in gesprek gaat met verschillende generaties over een gevoelig onderwerp, komt veranderingen meteen op het spoor. Het overkwam mij ook, toen ik wensmoeders van verschillende generaties interviewde voor een historisch onderzoek over de geschiedenis van onvruchtbaarheid. De kinderwens wordt vaak beschreven als een bij uitstek biologische drang, die zeker voor vrouwen een tikkende tijdbom zou zijn. Toch bleken hormonen minder bepalend dan culturele normen. Vrouwen van verschillende leeftijden gingen anders om met een onvervuld verlangen naar een kind.

Zwijgen

In 1966 verspreidde de Bond Zonder Naam een spreuk die paste bij de emotionele normen van die tijd.

Zo vroeg ik Wiske*, een vrouw van 82, of ze met haar man kon praten nadat de dokter hem had gediagnosticeerd. Ze antwoordde met zachte stem. ‘We zwegen erover om elkaar niet te kwetsen. We hebben altijd gezwegen en ik heb nooit gedramatiseerd.’ Haar man was ook thuis. Hij was hardhorig. Wiske had hem gevraagd om tijdens ons gesprek in de veranda te blijven zitten. Af en toe keek ze of de deur nog in het slot zat.

Toen ik afscheid nam, merkte ik een kadertje op in de gang. Een spreuk van de Bond Zonder Naam. ‘Maak geen drama van elke tegenslag’. Thuis zocht ik de spreuk op. Ze was verspreid in februari 1966, exact de periode waarin Wiske te weten kwam dat haar huwelijk kinderloos zou blijven.

Het was geen alleenstaand voorval. Zo was er de 84-jarige Fien, die graag wilde afspreken op zondag, wanneer ze normaal gezien naar de kerk ging. Haar man was niet meer goed te been en bleef op die momenten alleen thuis. Zij zou voor één keer de mis overslaan om met mij af te spreken. Haar man mocht niet weten dat zij nog eens wilde praten over hun lang vervlogen kinderwens.

En dan was er Marjan, die antwoordde dat zij en haar overleden man ‘redelijke mensen waren’. ‘We konden ons daarover zetten. We hebben ons daarover gezet. Nooit gehuild ofzo. Er gebeurt veel in het leven en je moet je daarbij neerleggen en doordoen.’

Verwerken

De eerste praatgroepen voor ongewenst kinderloze koppels ontstonden in de jaren tachtig.

Vrouwen die één generatie later werden geboren, zwegen niet toen ze in de jaren tachtig geconfronteerd werden met een onvervulde kinderwens. Zij benadrukten dat ze hun verdriet hadden ‘verwerkt’ door erover te praten. De 66-jarige Arlette vertelde bijvoorbeeld over de lange gesprekken met haar echtgenoot. ‘We hebben altijd gepraat, veel gepraat. We konden er goed over praten met elkaar. Ik denk dat het vreselijk moet zijn als je dat niet kan. Alleen door dingen uit te drukken, kan je zoeken naar wat je dwarszit, naar wat pijn doet. Het is door te praten dat je er vat op krijgt.’

Praten was ook de essentie van de eerste zelfhulpgroepen voor ongewenst kinderloze koppels, die ontstonden in de jaren tachtig. Paul en Frieda waren voortrekkers in Vlaanderen. Ze ontvingen lotgenoten bij hen thuis voor een deugddoend gesprek. In interviews voor kranten en tijdschriften lieten ze optekenen dat ongewenste kinderloosheid bespreekbaar moest zijn, vooral binnen de relatie. ‘Je mag niet in de kou blijven met frustraties en onverwerkt verdriet’, meenden ze. Een onvervulde kinderwens was volgens hen een rouwproces dat je moest doorlopen. Gevoelens moest je uiten. ‘Als het pijn doet: het zeggen. Als je verdriet hebt: het uitspreken’.

Generatieverschillen

Door over hun eigen ervaringen te praten, wilden Paul en Frieda onvruchtbaarheid bespreekbaar maken in de samenleving.

Het discours van ‘verwerken, ‘praten’ en zeker niet ‘opkroppen’ stond in schril contrast met de generatie voor hen, voor wie ‘zwijgen en doordoen’ nog iets positief was. Terwijl de tachtigjarige vrouwen met een zekere trots vertelden dat ze nooit hadden gehuild, waren tranen volgens zestigjarigen essentieel voor de verwerking.

Je moet natuurlijk geen historicus zijn om te weten dat er generatieverschillen zijn in de omgang met emoties. We spreken niet voor niets van de jaren stilletjes. Frieda en Paul zelf vertelden dat ze moeilijk met hun verdriet terecht konden bij hun ouders. ‘Die hadden ook niet echt de cultuur van te praten’, zei Paul. Een jongere vrouw vertelde over haar moeder: ‘Ze wilde wel met mij spreken, maar had daar geen vocabulaire voor.’

‘Persoonlijke’ gevoelens?

Historici proberen zulke veranderingen in de omgang met emoties te verklaren. Waarom stonden waarden zoals privacy, zelfcontrole en terughoudendheid niet langer centraal in de ‘emotionele cultuur’? Waarom geloofde een nieuwe generatie dat ze emoties moesten uiten en verwerken?

Sommige geschiedkundigen onderlijnen het belang van economische zekerheid of de egalisering van de samenleving sinds de jaren zestig, waardoor waardes zoals autoriteit en eerbied verbrokkelden. Anderen hebben het over een ‘psychologisering’ van de maatschappij, waarin ideeën van psychiaters en rouwdeskundigen het alledaagse leven gingen beïnvloeden.

Maar zou het niet kunnen dat de emoties zelf zijn veranderd? Is het niet een beetje simpel om te zeggen dat oudere mensen geen ‘vocabulaire’ hadden om over gevoelens te praten? Zelf zouden ze het daar niet mee eens zijn. Eerder leken ze gewoon anders te voelen.

Meer lezen?

Hera Cook, ‘From Controlling Emotion to Expressing Feelings in Mid-Twentieth-Century England’, Journal of Social History, 47 (2014), p. 627-646.

Barbara H. Rosenwein en Riccardo Cristiani, What is the History of Emotions?, Polity Press, 2017.

Tinne Claes is als postdoctoraal onderzoekster verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Ze onderzoekt hoe onvruchtbaarheid werd gedefinieerd en ervaren na 1945.

Vriendschap, vrouwen en vampiers

29 september 2021Historische cultuur & herinnering, Mentaliteiten & gevoelensadmin

“Als ze al naar me verlangde, dan was het eerder vanuit een soort passie of een gewoonte van barmhartige verovering. Weet je, ze noemde de andere vrouwen Mes Vampyres en ik kon niet toestaan dat ik ook zou deel uitmaken van die groep.”

In een brief aan een goede vriendin deed de Britse schrijfster Vernon Lee haar beklag over een ogenschijnlijk brutale verleidster. De vrijpostige vrouw waar Lee naar verwees, was de Franse journaliste en schrijfster Augustine Bulteau. Zij was de spilfiguur van de beruchte Mes Vampyres, een netwerk van vrouwelijke kunstenaars in de negentiende eeuw.

De discussie over relaties tussen vrouwen in het verleden doet al lange tijd veel stof opwaaien. Namen zij enkel de vorm aan van platonische vriendschappen of moeder-dochter verbintenissen zoals lang werd gedacht, of bestonden er ook meer complexe relaties? Vernon Lee sprak namelijk over haar verlangen naar Augustine en naar haar barmhartigheid en mentorschap. Wat kunnen de Vampyres ons vertellen over de relaties tussen vrouwen in de negentiende eeuw?

Augustine

Augustine werd op 29 februari 1860 geboren in Neuilly-sur-Seine, een rijke voorstad in het westen van Parijs. Ze was de dochter van een succesvolle katoenwever uit Roubaix en verwierf als enige erfgename het fortuin van haar vader. Op 24 september 1880 kondigde de Parijse krant Le Gil Blas het huwelijk aan van Augustine met Jules Ricard, een Franse dramaturg en schrijver. Het jonge koppel trok naar het zeventiende arrondissement in Parijs en kocht een appartement op de Boulevard Berthier. Ricard werkte voor vooraanstaande Parijse kranten zoals Le Gaulois, waar hij bylines deelde met bekende literaire figuren zoals Guy de Maupassant. De eerste jaren van hun huwelijk waren zoet en licht maar vanaf 1890 verschenen de eerste breuklijnen. Ricard was een notoire rokkenjager, die op een dag zo brutaal werd dat hij zijn zoveelste nieuwe verovering ten huwelijk vroeg. In 1896 scheidden Augustine en Ricard.

De financiële ruggensteun van haar vader gaf Augustine de kans én de vrijheid om haar leven opnieuw op te bouwen. Ze besloot resoluut te kiezen voor een eigen carrière als schrijfster. Vanaf 1899 beschreef ze elke twee weken de tijdsgeest van de Belle Epoque op meesterlijke wijze in haar column in Le Gaulois en later in Le Figaro onder het pseudoniem Foemina. In 1900 verscheen Les Histoires Amoureuses d’Odile, de debuutroman van Augustine; ze schreef in totaal vijf romans.

Naast schrijven, was reizen een van haar grote passies. Vanaf 1890 keerde ze jaarlijks terug naar Venetië, om regelmatig omwegen te maken via Rome en Milaan. In 1896 kocht ze samen met haar favoriete compagnon de route Isabelle de la Baume een bescheiden villa aan de Canal Grande: het Ca’Dario. De twee vrouwen brachten uren door op het altana van het Palazzo Dario, turend naar de voorbijdrijvende gondels. Maar uiteindelijk keerde Augustine altijd terug naar haar geliefde Parijs. In 1896 kocht ze een appartement op de Avenue de Wagram en organiseerde vanaf dat moment elke zondagmiddag een salon voor de Parijse beau monde.

Les Vampyres

Augustine en Isabelle, uit het fotoalbum van Augustine (Gallica).

Augustine was omringd door een indrukwekkend netwerk van vrouwen, waaronder de Vampyres. Haar situatie was bijzonder, aangezien ze een alleenstaande gescheiden vrouw was. In de negentiende eeuw werden vrouwen uit de Parijse bourgeoisie verwacht te trouwen, kinderen te krijgen en het leven binnenshuis te leiden. Augustine koos daarentegen voor andere (familiale) relaties. Haar gouvernante Wilhelmina Wacquez was sinds het prille begin een constante in het leven van Augustine. Ze was niet alleen haar leerkracht, maar werd uiteindelijk ook een reisgezel en huisgenoot. De moeder van Augustine was vroegtijdig gestorven, dus Wilhelmina vervulde ook de rol van moeder.

Augustine was op haar beurt een moederfiguur voor velen. De jonge schrijfster Anna de Noailles zocht regelmatig raad en bijstand bij Augustine. Maar de relatie was eveneens dubbelzinnig: ze noemden elkaar ook ‘geliefde’. Anna de Noailles maakte deel uit van de Vampyres, net zoals de Britse schrijfster Vernon Lee. In een slordig neergekrabbeld briefje aan Augustine schreef ze “(…) indien mijn voorstel u niet choqueert, kom dan langs.” Dit impliceert dat hun relatie ook een seksuele dimensie had. Over het algemeen gaf Augustine weinig prijs over haar romantische affaires met vrouwen, maar de aandachtige lezer vindt voordurend verwijzingen in haar dagboeken en correspondentie. Twee Vampyres, de Amerikaanse salonnière Winnaretta Singer-Polignac en de Britse componiste Ethel Smyth, schreven dan weer zonder schroom over hun seksuele ontmoetingen met vrouwen.

Vrijheid

Bourgeois vrouwen zoals de Vampyres vonden door hun economische positie de tijd en ruimte om te experimenteren met andere vormen van relaties dan het klassieke kerngezin. Ze onderhielden intense vriendschappen, ondersteunden elkaar op professioneel vlak en gaven een nieuwe invulling aan het moeder-dochter rollenpatroon. Bovendien ontstond in de jaren 1890 in Parijs voor de eerste keer een lesbische subcultuur. De lichtstad stond in de negentiende eeuw bekend als losbandig en seksueel vrijgevochten. De Vampyres maakten gebruik van deze nieuwe vrijheden om voorheen verboden verlangens te onderzoeken. De Vampyres blijken op vele vlakken pioniers en bieden ons een ander perspectief op de vrouw en hun onderlinge relaties in de negentiende eeuw.

Myrthe Luyten is als monitor verbonden aan de onderzoekseenheid Geschiedenis. Ze schreef recent haar masterproef over Augustine Bulteau.

De blog nu ook beschikbaar als boek en podcastreeks

8 september 2021Algemeenadmin

Op 31 december 1853 nodigde de Britse kunstenaar en natuurhistoricus Benjamin Waterhouse Hawkins een select kransje van wetenschappers, journalisten en zakenlui uit voor een etentje in jawel, een dinosaurus. Het etentje betekende de aftrap van de negentiende-eeuwse dinomanie.

Klinkt bekend? Trouwe lezers van de blog lazen al eerder over het diner in de dinosaurus. Maar nu verschijnt dit verhaal, samen met tal van andere cultuurhistorische stukken, ook in boekvorm. Voor Het diner in de dinosaurus en andere verhalen uit de nieuwe cultuurgeschiedenis selecteerden de hoofdredacteur en de voormalige hoofdredacteur van cultuurgeschiedenis.be, Jolien Gijbels en Elwin Hofman, enkele van de meeste intrigerende blogberichten van de afgelopen jaren. Ze werden volledig herwerkt en aangevuld met verschillende nieuwe hoofdstukken. Het boek is zo een onmisbare smaakmaker voor elke geïnteresseerde in de nieuwe cultuurgeschiedenis.

Op 21 september verschijnt Het diner in de dinosaurus samen met de bijhorende podcastreeks Het geheugen van de mug van Radio 1. In de podcastreeks vertellen tien auteurs van het boek over hun cultuurhistorische ontdekkingen.

Het diner in de dinosaurus

Guillotinekapsels, gemeentefusies, een kleine geschiedenis van het gefakete orgasme en de wetenschapper die nee zei tegen Mussolini, dit boek laat zien dat de nieuwe cultuurgeschiedenis even divers als verrassend is. De bijdragen zijn afkomstig van een uitgelezen groep historici, velen van hen verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KU Leuven. Met 52 intrigerende verhalen biedt het boek leesplezier voor iedere week van het jaar.

De auteurs zijn Leendert Acke, Hein Brookhuis, Hendrik Callewier, Franco Capozzi, Enrico Castro Montes, Tinne Claes, Veronique Deblon, Raf De Bont, Chanelle Delameillieure, Luc De Munck, Louise Deschryver, Sam De Schutter, Lyvia Diser, Wouter Egelmeers, Jolien Gijbels, Elwin Hofman, Pieter Huistra, Cara Janssen, Nina Lamal, Maarten Langhendries, Andreas Stynen, Nelleke Teughels, Jo Tollebeek, Joris Vandendriessche, Timo Van Havere, Karla Vanraepenbusch, Tom Verschaffel en Kaat Wils.

Boekvoorstelling

Als trouwe lezer van cultuurgeschiedenis.be bent u van harte welkom op de boekvoorstelling van Het diner in de dinosaurus en andere verhalen uit de nieuwe cultuurgeschiedenis. Op donderdag 23 september 2021 gaat journalist Marc Reynebeau met enkele van de auteurs in gesprek over het boek, het belang van cultuurhistorisch onderzoek voor actuele debatten en de toestand en toekomst van de cultuurgeschiedenis.

Datum: donderdag 23 september 2021

Locatie: Aula Instituut voor Dierkunde, KU Leuven (ZI 02.21, toegang via C. Deberiotstraat 40, 3000 Leuven)

Aanvangsuur: 19h30

Moderator: Marc Reynebeau

Inschrijven is verplicht en kan via deze link

Cultuurgeschiedenis.be

Wie na het lezen van Het diner in de dinosaurus honger heeft naar meer cultuurgeschiedenis, kan nog steeds terecht bij onze talrijke oudere en nieuwe blogs. We hopen dat dit boek samen met de blog en podcastreeks kunnen blijven aanzetten tot verwondering over cultuurgeschiedenis in al haar facetten.

Jolien Gijbels en Elwin Hofman zijn respectievelijk als doctoraatsbursaal en postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KU Leuven. Ze zijn redacteurs van het publieksboek Het diner in de dinosaurus.

Vijf manieren waarop weer en klimaat de geschiedenis een andere wending gaven

25 augustus 2021Historische cultuur & herinneringadmin

Gastblog door Lena Walschap.

De opwarming van de aarde is een van de grootste uitdagingen waar onze maatschappij vandaag de dag voor staat. Toch is het niet de eerste keer dat de mens met een veranderend klimaat te maken krijgt. Op verschillende momenten in de geschiedenis drukten weer en klimaat hun stempel op het gedrag van mensen en samenlevingen. Van landbouw- en economische crisissen tot migratiestromen, de uitbraak van ziektes en culturele denkbeelden; de invloed van weer en klimaat rijkt verder dan de meesten denken. Deze lijst zet enkele van de meest opvallende voorbeelden op een rijtje.

1 Hagel en heksenvervolgingen

Een weerheks doet het hagelen met behulp van het kaakbeen van een walvis (houtsnede uit Johann Vintler, Pluemen der Tugend, Augsburg 1486).

We hebben een bijzonder grillige lente achter de rug. Van zomerweer in februari tot sneeuw in april. Heeft u al bedacht dat uw buurvrouw weleens een duivelse weerheks zou kunnen zijn die ervoor gezorgd heeft dat uw tomatenplant is kapotgevroren? Neen? In het verleden was dit idee nochtans niet ondenkbaar. Sommige boeren in de zestiende en zeventiende eeuw geloofden in weerhekserij als oorzaak van zogenoemd “onnatuurlijk weer”. De beschuldigingen kwamen voornamelijk nadat slecht weer tot hongersnood had geleid. Zeker hagel, die ogenschijnlijk uit het niets kan opkomen en grote schade aan gewassen kan veroorzaken, werd als heksenwerk beschouwd.

Aangezien het moeilijk te geloven was dat één persoon zo’n weersfenomenen teweeg kon brengen, ging men op zoek naar de fictieve collectieven. Het gevolg waren vaak grootschalige vervolgingen waarbij verdachte individuen gefolterd werden om informatie over zogenaamde handlangers te verkrijgen. Honderden mensen werden terechtgesteld en geëxecuteerd. Heksenvervolgingen zijn een veel ruimer cultureel fenomeen, maar dit voorbeeld toont toch hoe hagelstormen en andere onverwachte weersfenomenen meer gevolgen hadden dan alleen misoogsten.

2 Overvloedige regenval en de terugtrekking van het Mongoolse leger

In de vroege dertiende eeuw was een Mongools leger onder leiding van Dzjengis (Genghis) Khan volop in opmars. Onder zijn opvolger Batu viel ook Europa aan invallen ten prooi. Het Mongoolse leger veroverde een groot deel van Rusland en won initieel slagen in zowel Oostenrijk als Hongarije. Na voorbereidingen voor een langdurige bezetting in Hongarije trokken de Mongolen zich in 1242 echter plots zonder duidelijke reden terug. Er bestaan veel hypotheses voor, waaronder de invloed van het klimaat. Nattere en koelere omstandigheden maakten de graslanden in Hongarije in deze periode moerassig, wat de mobiliteit van het Mongoolse leger sterk verminderde en het moeilijk maakte om voldoende grasland voor de paarden te vinden. Bijgevolg moesten de troepen zich fel verspreiden en verkeerden de paarden in een minder goede gezondheid. Voor een paardenvolk was de Hongaarse regio door dit gebrek aan grasland bovendien weinig aanlokkelijk. Het is dus ten dele aan het regenachtige weer te danken dat West-Europa van Mongoolse invallen gespaard bleef.

3 Een verstoorde habitat en de Zwarte Dood

De begrafenis van pestslachtoffers in Doornik, ca. 1349 (miniatuur van Pierart dou Tielt © KIK-IRPA, Brussel).

We hebben ondertussen al in alle seizoenen met het coronavirus te maken gehad. Daarbij werd regelmatig aangehaald dat het koude weer van de herfst en winter een uitdaging zou vormen, wanneer we met z’n allen in slecht verluchte binnenruimtes vertoeven, ons immuunsysteem verslechtert en virussen zich sneller verspreiden in droge lucht. Ook dalingen van de coronacijfers worden ten dele aan het warmere weer toegeschreven.

Ook tijdens de bekendste epidemie uit onze geschiedenis speelden weer en klimaat een rol: ze bepaalden in sterke mate de opkomst en verspreiding van de Zwarte Dood. De pestbacterie is afkomstig van de Centraal-Aziatische steppen, waar ze zich door vlooien onder gerbils (woestijnratten) verspreidde. In de vroege veertiende eeuw zorgden enkele koude droge zomers voor een plotse plantensterfte in de habitat van deze gerbils, waardoor ook de gerbilpopulatie een massale sterfte kende. Bijgevolg moesten de bijtgrage vlooien op zoek naar een nieuwe gastheer: de mens. Via de zijderoutes en het oprukkende Mongoolse leger dat hierboven al aan bod kwam, werd de pest tegen het midden van de veertiende eeuw ook tot in West-Europa verspreid. Hier bezweek naar schatting een derde van de bevolking aan de ziekte.

4 Weinig zon in de vergeten wijnregio’s

Leuven in de zestiende eeuw. De groene stippen beelden wijngaarden af (Braun en Hogenberg, Civitates orbis terrarum, 1572-1618. M – Museum Leuven (foto Dominique Provost).

België staat bekend om zijn bier, maar wist u ook dat dit gebied in het verleden een belangrijke wijnregio was? In Leuven, vandaag bekend als bakermat van Stella Artois, waren de heuvels tot de late zestiende eeuw met wijngaarden bedekt. In de overwegend warme twaalfde eeuw werden deze hier aangeplant, net als in vele andere Europese gebieden. Bij een minder gunstig klimaat is het onderhouden van wijnranken in deze klimatologische grensgebieden echter niet vanzelfsprekend.

Tijdens de Kleine ijstijd, een periode tussen 1300 en 1850 die werd gekenmerkt door overwegend koelere temperaturen maar vooral ook door grilliger weer, was de wijnteelt dan ook een risicovolle bezigheid. De kans op misoogsten was groot, en door zure, slecht gerijpte druiven ging de kwaliteit van de wijn achteruit. Wanneer ook de economische omstandigheden verslechterden, was de teelt de risico’s niet langer waard. Enkele wijnvelden bleven bestaan tot in de achttiende eeuw, maar de gouden dagen van de Leuvense wijnproductie waren voorgoed voorbij. In de laatste jaren lijkt daar verandering in te komen. In en rond Leuven zijn enkele nieuwe wijngaarden aangeplant die hoop geven op een heropbloei van de sector.

5 Het kan ook omgekeerd: de kolonisatie van Amerika en de kleine ijstijd

Geografen noemen de huidige periode in de klimaatgeschiedenis het antropoceen, de eerste periode waarin de mens het klimaat significant veranderde. Maar is dit wel de eerste keer? Een interessante hypothese stelt dat een bekende historische gebeurtenis de weersgesteldheid in het verleden al eerder stuurde: de kolonisatie van het Amerikaanse continent zou bijgedragen kunnen hebben aan de koelere atmosfeer tijdens de kleine ijstijd. In de eeuw nadat Columbus voet aan wal zetten op het nieuwe continent veroorzaakte de Europese kolonisatie een grote sterfte bij de inheemse bevolking. Landbouwgrond werd bijgevolg verlaten, waarna de natuur er opnieuw verwilderde. De bossen die hierdoor opnieuw ontstonden, zorgden voor een scherpe daling van de CO₂-concentratie in de atmosfeer. Dit had het omgekeerde effect van de huidige broeikasgassen : het klimaat koelde af. De kolonisatie droeg dus mogelijk bij aan de koelere temperaturen tijdens dit deel van de kleine ijstijd.

Het klimaat en het weer waren nooit de enige, en vaak niet eens de meest belangrijke, oorzaken voor ontwikkelingen in het verleden. Toch wordt hun invloed te vaak onderschat. Ze zijn op de achtergrond van de geschiedenis aanwezig en hebben op veel momenten een doorslaggevend effect gehad op gebeurtenissen en processen. De bovenstaande voorbeelden bieden slechts een voorproefje van de interactie die tussen klimaat en samenleving bestond. Welke verraste u het meest? Kent u er nog meer? Laat het zeker weten in de reacties.

Meer lezen?

Behringer, Wolfgang. A Cultural History of Climate. Cambridge, UK ; Malden, MA: Polity, 2010.

Walschap, Lena. ‘In Vino Veritas. Klimatologische En Socio-Economische Verklaringen Voor de Neergang van de Leuvense Wijnteelt’. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 17, nr. 3 (2020): 37–73.

Koch, Alexander, Chris Brierley, Mark M. Maslin, en Simon L. Lewis. ‘Earth System Impacts of the European Arrival and Great Dying in the Americas after 1492’. Quaternary Science Reviews 207 (2019): 13–36.

Lena Walschap is als aspirant FWO verbonden aan de onderzoeksgroep Middeleeuwen van de KU Leuven. Ze doet onderzoek naar de interactie tussen klimaat en samenleving in de late middeleeuwen.

Titelafbeelding: een sneeuwballengevecht in Vlaanderen c. 1510. Bron: Walters Art Museum, inv. nr. W425, 12R.

Hoe Nonkel Bob kinderen vormde tot ‘betere Vlamingen’

11 augustus 2021Historische cultuur & herinneringadmin

De jeugd van tegenwoordig kent Nonkel Bob waarschijnlijk vooral van het liedje ‘Vrolijke vrienden’ uit het zangboekje bij het kampvuur. De oudere generaties, daarentegen, zijn opgegroeid met zijn televisieprogramma’s. Vanaf de verschijning van Nonkel Bob in de eerste jeugduitzending op de Belgische Nederlandstalige openbare omroep (Nationaal Instituut voor de Radio-omroep, NIR) in 1955 werd hij een vaste waarde binnen het ‘jeugduurtje’.

Bob Davidse en zijn co-presentatrices, vaak tantes genoemd, werden razend populair bij de Vlaamse jeugd. Kinderen zonden massaal brieven en tekeningen naar hun idolen. Tante Ria moest in een uitzending in 1963 zelfs vragen om alsjeblieft geen tekeningen en bloemen meer op te sturen. De toon van de brieven was vaak erg vertrouwelijk. Voor de jeugd van toen leek televisiekijken haast op een koffieklets bij de familie. De jeugdprogramma’s waarin Davidse verscheen waren echter niet belangeloos. Ze hadden een belangrijk emancipatorisch doel: Het Vlaamse gemeenschapsgevoel versterken bij de jongste kijkers.

De Vlaamse tele-missie

Het NIR volgde vanaf zijn eerste televisie-uitzending in 1953 de ideologie van de Britse BBC: Educate the nation. De gemeenschap die het NIR moest onderwijzen hing, zo was het idee, nog onvoldoende samen. De Vlaamse televisiepioniers en medewerkers van het NIR, dat vanaf 1960 werd omgedoopt tot de Belgische Radio- en Televisieomroep (BRT), vonden het teweegbrengen van een gemeenschapsgevoel onder de Vlamingen een van hun belangrijkste taken. De uitzendingen van de nationale omroep moesten dus vooral de Vlaamse cultuur, waarden en geschiedenis aan de kijkers meegeven. De omroep kreeg de taak om te bedenken wat deze Vlaamse waarden dan wel waren.

Daarnaast beschouwden deze vroege televisiemedewerkers het verheffen van het Nederlands tot een cultuurtaal als een belangrijke plicht van de Vlaamse televisie. Het moest voor iedereen duidelijk zijn dat Nederlands niet minderwaardig was aan het Frans. In een tijd waarin actie werd gevoerd voor het ‘Algemeen Beschaafd Nederlands’ (ABN) dienden televisieprogramma’s Vlamingen dus taalbewuster te maken. In de uitzendingen voor volwassenen waren deze opvoedingselementen rijkelijk aanwezig. Zo keerden het Vlaamse platteland en de koppige Vlaamse boer vaak terug als idealen in fictieseries. Ook stond in een groot aantal programma’s het ABN centraal, zoals in het educatieve televisieprogramma Hier spreekt men Nederlands (1962-1973).

Voor de buis of in de klas?

Ook in de eerste Vlaamse kinderprogramma’s waren deze elementen aanwezig. Via de televisie kregen de jongste televisiekijkers een stevige portie (‘Vlaamse’) kennis en gemeenschapsgevoel mee van ‘hun nonkel’. De openbare omroep, of toch zeker Bob Davidse, nam kinderen erg serieus. In een lijst Losse ideeën over kindertelevisie uit zijn persoonlijk archief schreef Davidse talrijke bedenkingen die dit bevestigen: “Kinderen moeten ernstig genomen worden”, “de programma’s moeten geen vragen stellen, wel antwoorden geven” en “de televisie zou moeten blijven: ‘de ogenopenaar’ en voor kinderen zeker niet: ‘de verslaving’.”

*De ekster op de galg* door Pieter Bruegel de Oude (1568).

Wanneer je deze eerste Vlaamse kinderprogramma’s vandaag bekijkt geloof je soms je oren en ogen niet. Nonkel Bob en zijn metgezellen spraken kinderen toe met een ontzettend keurige en complexe taal. Ze gebruikten woorden als ‘olijkerd’, ‘zeer prettig’ en ‘bevestigen’, om kinderen vertrouwd te maken met het ABN. Gasten in de uitzendingen spraken de kinderen ook eerder met ‘u’ dan met ‘gij’ aan. Daarnaast was de inhoud van fictietoneeltjes redelijk zwaar. Ze brachten vaak historische thema’s aan waarbij de acteurs woorden uit het Oudnederlands als ‘ende’ in de mond namen. Deze fictietoneeltjes gaven ook zogenaamd Vlaamse waarden mee. Zo was de conclusie van een van de uitzendingen dat een echte held zijn heldendaden dient te verzwijgen. Zulke boodschappen zochten aansluiting bij het stereotype van de stille en bescheiden Vlaming.

Verder was ook ‘Vlaamse’ geschiedenis een belangrijk onderdeel van de jeugduitzendingen. In kleine segmentjes speelden acteurs soms bijvoorbeeld historische gebeurtenissen en figuren na. Bij deze fragmentjes hoorde vaak een prijsvraag, opdat kinderen extra goed zouden opletten. Tussen de liedjes door maakten de kinderen van de jaren vijftig en zestig zo onder meer kennis met de radeloze hertog van Parma, belaagd door dappere ‘Vlaamse’ verzetsstrijders tijdens het Beleg van Antwerpen, en Pieter Bruegel die de symboliek van zijn eigen schilderij analyseert.

Door deze Vlaamse lessen, gebracht door iemand die kinderen als familie beschouwden, ontstond er bij de jeugd een soort gemeenschapsgevoel. Zij werden ‘Vrolijke Vlaamse vrienden’. De nostalgie naar Nonkel Bob, die bij veel oudere Vlamingen nog leeft, wijst op het succes van Bob Davidse en zijn programma’s. De ‘oom van Vlaanderen’ schreef niet voor niets bovenaan zijn lijst Losse ideeën over kindertelevisie : “De televisie is een sociaal ding!!!”

Giel Bosmans was in het academiejaar 2020-2021 masterstudent cultuurgeschiedenis. Hij schreef een masterproef over Bob Davidse.