Gastblog door Lena Walschap.

De opwarming van de aarde is een van de grootste uitdagingen waar onze maatschappij vandaag de dag voor staat. Toch is het niet de eerste keer dat de mens met een veranderend klimaat te maken krijgt. Op verschillende momenten in de geschiedenis drukten weer en klimaat hun stempel op het gedrag van mensen en samenlevingen. Van landbouw- en economische crisissen tot migratiestromen, de uitbraak van ziektes en culturele denkbeelden; de invloed van weer en klimaat rijkt verder dan de meesten denken. Deze lijst zet enkele van de meest opvallende voorbeelden op een rijtje.

1 Hagel en heksenvervolgingen

Een weerheks doet het hagelen met behulp van het kaakbeen van een walvis (houtsnede uit Johann Vintler, Pluemen der Tugend, Augsburg 1486).

We hebben een bijzonder grillige lente achter de rug. Van zomerweer in februari tot sneeuw in april. Heeft u al bedacht dat uw buurvrouw weleens een duivelse weerheks zou kunnen zijn die ervoor gezorgd heeft dat uw tomatenplant is kapotgevroren? Neen? In het verleden was dit idee nochtans niet ondenkbaar. Sommige boeren in de zestiende en zeventiende eeuw geloofden in weerhekserij als oorzaak van zogenoemd “onnatuurlijk weer”. De beschuldigingen kwamen voornamelijk nadat slecht weer tot hongersnood had geleid. Zeker hagel, die ogenschijnlijk uit het niets kan opkomen en grote schade aan gewassen kan veroorzaken, werd als heksenwerk beschouwd.

Aangezien het moeilijk te geloven was dat één persoon zo’n weersfenomenen teweeg kon brengen, ging men op zoek naar de fictieve collectieven. Het gevolg waren vaak grootschalige vervolgingen waarbij verdachte individuen gefolterd werden om informatie over zogenaamde handlangers te verkrijgen. Honderden mensen werden terechtgesteld en geëxecuteerd. Heksenvervolgingen zijn een veel ruimer cultureel fenomeen, maar dit voorbeeld toont toch hoe hagelstormen en andere onverwachte weersfenomenen meer gevolgen hadden dan alleen misoogsten.

2 Overvloedige regenval en de terugtrekking van het Mongoolse leger

In de vroege dertiende eeuw was een Mongools leger onder leiding van Dzjengis (Genghis) Khan volop in opmars. Onder zijn opvolger Batu viel ook Europa aan invallen ten prooi. Het Mongoolse leger veroverde een groot deel van Rusland en won initieel slagen in zowel Oostenrijk als Hongarije. Na voorbereidingen voor een langdurige bezetting in Hongarije trokken de Mongolen zich in 1242 echter plots zonder duidelijke reden terug. Er bestaan veel hypotheses voor, waaronder de invloed van het klimaat. Nattere en koelere omstandigheden maakten de graslanden in Hongarije in deze periode moerassig, wat de mobiliteit van het Mongoolse leger sterk verminderde en het moeilijk maakte om voldoende grasland voor de paarden te vinden. Bijgevolg moesten de troepen zich fel verspreiden en verkeerden de paarden in een minder goede gezondheid. Voor een paardenvolk was de Hongaarse regio door dit gebrek aan grasland bovendien weinig aanlokkelijk. Het is dus ten dele aan het regenachtige weer te danken dat West-Europa van Mongoolse invallen gespaard bleef.

3 Een verstoorde habitat en de Zwarte Dood

De begrafenis van pestslachtoffers in Doornik, ca. 1349 (miniatuur van Pierart dou Tielt © KIK-IRPA, Brussel).

We hebben ondertussen al in alle seizoenen met het coronavirus te maken gehad. Daarbij werd regelmatig aangehaald dat het koude weer van de herfst en winter een uitdaging zou vormen, wanneer we met z’n allen in slecht verluchte binnenruimtes vertoeven, ons immuunsysteem verslechtert en virussen zich sneller verspreiden in droge lucht. Ook dalingen van de coronacijfers worden ten dele aan het warmere weer toegeschreven.

Ook tijdens de bekendste epidemie uit onze geschiedenis speelden weer en klimaat een rol: ze bepaalden in sterke mate de opkomst en verspreiding van de Zwarte Dood. De pestbacterie is afkomstig van de Centraal-Aziatische steppen, waar ze zich door vlooien onder gerbils (woestijnratten) verspreidde. In de vroege veertiende eeuw zorgden enkele koude droge zomers voor een plotse plantensterfte in de habitat van deze gerbils, waardoor ook de gerbilpopulatie een massale sterfte kende. Bijgevolg moesten de bijtgrage vlooien op zoek naar een nieuwe gastheer: de mens. Via de zijderoutes en het oprukkende Mongoolse leger dat hierboven al aan bod kwam, werd de pest tegen het midden van de veertiende eeuw ook tot in West-Europa verspreid. Hier bezweek naar schatting een derde van de bevolking aan de ziekte.

4 Weinig zon in de vergeten wijnregio’s

Leuven in de zestiende eeuw. De groene stippen beelden wijngaarden af (Braun en Hogenberg, Civitates orbis terrarum, 1572-1618. M – Museum Leuven (foto Dominique Provost).

België staat bekend om zijn bier, maar wist u ook dat dit gebied in het verleden een belangrijke wijnregio was? In Leuven, vandaag bekend als bakermat van Stella Artois, waren de heuvels tot de late zestiende eeuw met wijngaarden bedekt. In de overwegend warme twaalfde eeuw werden deze hier aangeplant, net als in vele andere Europese gebieden. Bij een minder gunstig klimaat is het onderhouden van wijnranken in deze klimatologische grensgebieden echter niet vanzelfsprekend.

Tijdens de Kleine ijstijd, een periode tussen 1300 en 1850 die werd gekenmerkt door overwegend koelere temperaturen maar vooral ook door grilliger weer, was de wijnteelt dan ook een risicovolle bezigheid. De kans op misoogsten was groot, en door zure, slecht gerijpte druiven ging de kwaliteit van de wijn achteruit. Wanneer ook de economische omstandigheden verslechterden, was de teelt de risico’s niet langer waard. Enkele wijnvelden bleven bestaan tot in de achttiende eeuw, maar de gouden dagen van de Leuvense wijnproductie waren voorgoed voorbij. In de laatste jaren lijkt daar verandering in te komen. In en rond Leuven zijn enkele nieuwe wijngaarden aangeplant die hoop geven op een heropbloei van de sector.

5 Het kan ook omgekeerd: de kolonisatie van Amerika en de kleine ijstijd

Geografen noemen de huidige periode in de klimaatgeschiedenis het antropoceen, de eerste periode waarin de mens het klimaat significant veranderde. Maar is dit wel de eerste keer? Een interessante hypothese stelt dat een bekende historische gebeurtenis de weersgesteldheid in het verleden al eerder stuurde: de kolonisatie van het Amerikaanse continent zou bijgedragen kunnen hebben aan de koelere atmosfeer tijdens de kleine ijstijd. In de eeuw nadat Columbus voet aan wal zetten op het nieuwe continent veroorzaakte de Europese kolonisatie een grote sterfte bij de inheemse bevolking. Landbouwgrond werd bijgevolg verlaten, waarna de natuur er opnieuw verwilderde. De bossen die hierdoor opnieuw ontstonden, zorgden voor een scherpe daling van de CO2-concentratie in de atmosfeer. Dit had het omgekeerde effect van de huidige broeikasgassen : het klimaat koelde af. De kolonisatie droeg dus mogelijk bij aan de koelere temperaturen tijdens dit deel van de kleine ijstijd.

Het klimaat en het weer waren nooit de enige, en vaak niet eens de meest belangrijke, oorzaken voor ontwikkelingen in het verleden. Toch wordt hun invloed te vaak onderschat. Ze zijn op de achtergrond van de geschiedenis aanwezig en hebben op veel momenten een doorslaggevend effect gehad op gebeurtenissen en processen. De bovenstaande voorbeelden bieden slechts een voorproefje van de interactie die tussen klimaat en samenleving bestond. Welke verraste u het meest? Kent u er nog meer? Laat het zeker weten in de reacties.

Meer lezen?

Behringer, Wolfgang. A Cultural History of Climate. Cambridge, UK ; Malden, MA: Polity, 2010.

Walschap, Lena. ‘In Vino Veritas. Klimatologische En Socio-Economische Verklaringen Voor de Neergang van de Leuvense Wijnteelt’. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 17, nr. 3 (2020): 37–73.

Koch, Alexander, Chris Brierley, Mark M. Maslin, en Simon L. Lewis. ‘Earth System Impacts of the European Arrival and Great Dying in the Americas after 1492’. Quaternary Science Reviews 207 (2019): 13–36.

Lena Walschap is als aspirant FWO verbonden aan de onderzoeksgroep Middeleeuwen van de KU Leuven. Ze doet onderzoek naar de interactie tussen klimaat en samenleving in de late middeleeuwen.

Titelafbeelding: een sneeuwballengevecht in Vlaanderen c. 1510. Bron: Walters Art Museum, inv. nr. W425, 12R.

Eén gedachte over “Vijf manieren waarop weer en klimaat de geschiedenis een andere wending gaven”

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.