Gastblog door Hannah Serneels.

“Chilenen ‘vieren’ een jaar protesten door kerken in brand te steken”, zo kopte De Standaard onlangs. In oktober 2019 startten in de hoofdstad Santiago de Chile grootschalige protesten, die al snel oversloegen naar andere steden in het land. De directe aanleiding voor de protesten, een verhoging van de prijs van metrokaartjes met 30 pesos (omgerekend 3 eurocent), symboliseert als  geen ander de sterke economische ongelijkheid in het land. Maar waarom staken de demonstranten  een jaar na de start van de protesten twee van de oudste kerken van de hoofdstad in brand? De media blijven het antwoord grotendeels schuldig. Misschien kan een terugblik op het verleden inspiratie bieden. Ook in de middeleeuwen waren religieuze sites immers wel vaker het toneel voor politiek protest.

De veilige kerk

Al sinds de vroege middeleeuwen stonden kerken, abdijen en andere sacrale sites bekend als toevluchtsoord. Religieuze gebouwen konden een zekere vorm van immuniteit bieden tegen het wereldlijk gezag. Een verslag van een rechtszaak uit Venetië in 1519 beschrijft bijvoorbeeld de arrestatie van een zekere Alvise die werd aangehouden aan het portaal van de San Bartomoleo kerk. Hij trok daarop naar de rechtbank om zijn arrestatie aan te vechten, aangezien de bewakers die hem hadden opgepakt de sacrale ruimte hadden geschonden.

Die bijzondere positie van sacrale sites was wellicht de reden dat opstandelingen ze graag gebruikten als ontmoetingsplaatsen. De middeleeuwse ambachten hadden de gewoonte om voor hun reguliere vergaderingen samen te komen in de abdijen van bedelorden in de stad. De mogelijke verklaringen daarvoor zijn velerlei: de abdijen zouden bijvoorbeeld genoeg fysieke vergaderruimte bieden. De bedelorden zelf stonden dicht bij de gewone stedeling en ze waren belangrijke voorstanders van het idee van inspraak in vergaderingen en beleid. Maar eigenlijk weten we nog niet precies waarom ambachten op deze plekken samenkwamen.

Religieuze vergaderplekken

Stadsbestuurders waren niet altijd blij met zulke bijeenkomsten op religieuze plekken. In perioden van onrust in de stad werd er vaak besloten dat samenkomen op het kerkhof verboden was. Het ging het stadsbestuur daarbij niet zozeer om het voorkomen van zedenverval – het kerkhof was ’s nachts een geliefde plek voor prostituees en ondadich volck –, maar om het verhinderen van ongewenste vergaderingen.

Naar religieuze plekken gaan stond bijna synoniem voor het houden van een illegale – en mogelijk gevaarlijke – vergadering. De bestraffingen na een opstand in 1311 in Aardenburg, een kleine Vlaamse stad in het huidige Nederlandse Zeeland, illustreren dat mooi. In een opsomming van misdaden, schreef het stadsbestuur neer dat bepaalde opstandelingen “ten beghinen” waren gegaan. Meer nog, de stedelingen waren van huis tot huis gegaan om iedereen op te roepen mee naar het Begijnhof te trekken, waar op dat moment nieuwe hoofdmannen (stedelijke leiders) werden verkozen zonder toestemming van het stadsbestuur. Het Aardenburgse begijnhof fungeerde dus als plek bij uitstek voor de demonstranten om samen te komen en zich te organiseren. Alleen al naar het Begijnhof gaan, werd door het stadsbestuur bestraft.

De kerk als strijdtoneel

Een kleine twintig jaar later was het in verschillende Vlaamse steden en dorpen hommeles. Op het platteland was omstreeks 1323 een opstand ontstaan tegen de Vlaamse graaf en zijn aanhangers onder de lokale elites. De jaren daarop was de opstand overgeslagen naar verschillende steden, waarna de graaf in 1328 met zijn leger ten strijde trok tegen de opstandelingen. In Aardenburg kreeg vooral de Onze-lieve-vrouwkerk ervan langs in 1328. De stedelingen hadden de kerk tijdens de opstand zozeer beschadigd, dat de Doornikse bisschop de stad prompt plaatste onder een interdict, een soort kerkelijke straf die ervoor zorgde dat de Aardenburgenaren geen sacramenten meer konden ontvangen.

Uit een serie brieven van het Aardenburgse stadsbestuur aan de Vlaamse graaf blijkt dat de demonstranten het niet zomaar op de kerk gemunt hadden. Het lijkt erop dat een groep notabelen van de stad zich in de kerk verscholen had om zich te beschermen tegen de opstandelingen. De Aardenburgenaren hadden zich duidelijk niet laten tegenhouden door de eeuwenoude ideeën van immuniteit in sacrale ruimtes om hun frustratie bot te vieren op de notabelen. De Onze-lieve-vrouwkerk in Aardenburg zou naderhand overigens nooit meer dezelfde geweest zijn.

Het is duidelijk dat de vorm en uiting van protest altijd voortvloeien uit concrete plaatsgebonden bekommernissen. In Chili blijkt het dan ook niet toevallig dat juist de parochiekerk van de politie in de as werd gelegd. Die had de demonstranten immers sinds het begin van het protest gewelddadig aangepakt. Een andere verklaring is dat de progressieve opstandelingen zich tegen de kerken richten als symbool voor de ethisch conservatieve Katholieke Kerk. Dat was ook het geval bij de middeleeuwse opstanden. De kerken werden in beide tijdsperiodes het slachtoffer van protest door hun krachtige symboliek, in de middeleeuwen als toevluchtsoord, in Chili als toonbeeld van een behoudsgezind systeem. Toch zijn zo’n vergelijkingen maar tot op zekere hoogte zinvol, omdat de lokale context allesbepalend is. Geen enkele opstand is dezelfde.

Hannah Serneels is gastblogger. Ze is als doctoraatsbursaal verbonden aan de onderzoeksgroep Middeleeuwen van de KU Leuven. Ze doet onderzoek naar contestatie en verzet in de laatmiddeleeuwse stedelijke ruimte.