In de loop van het interbellum kwamen zo’n 200 Amerikaanse onderzoekers voor een of twee jaar naar België met een beurs van de Commission for Relief in Belgium Educational Foundation (de stichting die sinds 1938 Belgian American Educational Foundation of BAEF heet). Zij waren veel minder talrijk dan de Belgen die met hetzelfde beurzenprogramma naar de Verenigde Staten trokken. Dat was ook niet zo vreemd. Zeker in de eerste jaren na de oorlog lag de Belgische onderzoeksinfrastructuur er behoorlijk belabberd bij. Ook daarna bleef het moeilijk concurreren met de grote labo’s en bibliotheken van prestigieuze Amerikaanse universiteiten aan de Oost- of Westkust.
Als bestemming bleek Leuven met zijn 37 Amerikaanse fellows populairder dan de rijksuniversiteiten van Gent en Luik, maar heel wat minder populair dan de Brusselse universiteit, die bijna dubbel zo veel Amerikanen verwelkomde. Het katholieke karakter van de Leuvense universiteit schrok wellicht niet-katholieke kandidaten af. Het extreem strenge regime voor meisjesstudenten was ook niet meteen reclame voor Leuven. Toch blikte het overgrote deel van de Amerikaanse fellows tevreden terug op het Leuvense onderzoeksverblijf. Wat waren redenen om van Leuven te houden?
- Het Kankerinstituut
Groot wetenschappelijk enthousiasme was er over het gloednieuwe, in 1929 opgerichte kankerinstituut. In dit monumentale gebouw, het eerste van wat de Sint-Rafaël site zou worden, wist men met een combinatie van therapie en onderzoek een sterke internationale reputatie uit te bouwen. Het instituut maakte van radiotherapie zijn speerpunt. Met ‘Belgisch’ radium dat zijn oorsprong in Congolees uranium had, werden moeilijk bestraalbare of opereerbare tumoren behandeld. In de kelders van het instituut participeerden de buitenlandse gasten in experimenteel onderzoek naar, bijvoorbeeld, de groei van tumoren bij muizen en ratten. De universiteit mocht trots zijn op dit centrum, zo concludeerde een arts uit Boston na enkele Leuvense maanden: het behoorde tot de beste van Europa.
- De maître-prêtre
Ook zonder monumentaal gebouw konden Leuvense laboratoria Amerikaanse onderzoekers enthousiasmeren. De figuur van de instituutsdirecteur – de maître – speelde een belangrijke rol bij dergelijke positieve appreciaties. Dat bleek bijvoorbeeld uit de liefdevolle beschrijvingen van de bioloog en priester Georges Grégoire, de directeur van het naar zijn eerste bezieler vernoemde Carnoy-instituut. Het instituut zelf, zo rapporteerde de Amerikaan Thomas Weier in 1929, was bij een eerste aanblik een teleurstelling: klein en nauwelijks uitgerust, met een bibliotheek in een oude kapel waar tijdschriftreeksen in 1914 definitief tot stilstand leken te zijn gekomen. Maar dat was buiten de dagelijkse verschijning van kanunnik Grégoire gerekend, in lang zwart priesterkleed: “Zijn leiding en persoonlijkheid … doen ons begrijpen hoe en waarom de reputatie van dit laboratorium zich wijd en zijd heeft verspreid.” Grégoires liefde voor de wetenschap, zo vervolgde Weier, had hem bevrijd van alle kleine dogma’s die het overgrote deel van de mensheid zo bekrompen maken. Belezen, ruimdenkend, stimulerend en altijd bereid om zijn binnen- en buitenlandse studenten te helpen, zo had ook onderzoekster Lenette Rogers Grégoire al eerder beschreven. Zij had het labo overigens, anders dan Weier, ‘uitstekend uitgerust’ genoemd, en wél recente tijdschriftnummers aangetroffen.
- De meisjespeda
Na de negatieve berichten over het strenge Leuvense regime voor meisjesstudenten die hun peda zelfs niet zonder begeleiding mochten verlaten om een gebakje in een nabijgelegen patisserie te eten, had Rogers beslist om een kamer te huren bij een Brusselse familie. Ze was tevreden over haar beslissing – “voor een vrouw zou het leven in Leuven erg saai zijn, en zelfs af te raden in het geval ze alleen is.” Toch had het leven in een meisjespeda voor anderen juist charme. In Brussel, Luik en Gent moesten vrouwelijke studenten op zoek naar een pension of een gezin waar ze konden logeren, en meer dan eens gebeurde het dat het gastgezin hen als gezelschapsdame of potentiële schoondochter, veeleer dan als onafhankelijke vrouw behandelde. De sociologe Ruth Reed blikte in 1931 tevreden terug op haar tijd in een Leuvense meisjespeda. Voor een Amerikaanse vrouw kwamen de vele regels inderdaad bekrompen over, maar het contact onder vrouwelijke doctorandi en assistenten was intellectueel stimulerend en warm geweest, en de gezamenlijke weekenduitstappen doorheen België talrijk. De eenzaamheid waarvan veel vrouwelijke fellows in België last hadden, kreeg er geen kans.
- Klompen op de markt
Het gebrek aan modern wooncomfort in België viel bijna alle Amerikaanse fellows op. Voor velen was het wennen aan een leven zonder stromend water. Dat je in Leuven naar een naburig hotel moest om een bad te kunnen nemen, versterkte het idee in een andere, oude wereld terecht te zijn gekomen. Weier viel het op dat het ‘dankzij’ de Duitse verwoestingen was dat sommige Leuvense stadsdelen over elektriciteit en centrale verwarming beschikten. Zijn collega Eugene Glover vergeleek de stad met zijn schaarse auto’s en zijn overvloed aan fietsen met het Amerika van twintig jaar voorheen. Maar precies die eenvoud leken sommige Amerikaanse fellows ook te waarderen. Belgen leefden sober. Ze leken het fenomeen van kopen op krediet bijvoorbeeld niet te kennen. En Leuven mocht dan een wat saaie provinciestad zijn die je liefst af en toe voor Brussel inruilde, je kon er ook oprecht van gaan houden. Zo geraakte Weier gefascineerd door “het tentenstadje dat één keer per week op de Place du Peuple opduikt voor de marktdag met zijn bont, klompen en boerenjurken.” Een fascinerend spektakel, zo besloot hij.
Meer lezen.
Over het kankerinstituut: Joris Vandendriessche, Zorg en wetenschap. Een geschiedenis van de Leuvense academische ziekenhuizen in de twintigste eeuw, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2019.
Over het Carnoy-instituut: Geert Vanpaemel, Mark Derez, Jo Tollebeek (red.), Album van een wetenschappelijke wereld. De Leuvense universiteit omstreeks 1900, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2012.
Over het beurzenprogramma: Pieter Huistra en Kaat Wils, ‘Fit to Travel. The Exchange Programme of the Belgian American Educational Foundation: An Institutional Perspective on Scientific Persona Formation (1920-1940),’ Low Countries Historical Review), 131: 4 (2016), 112-134.
Kaat wils is gewoon hoogleraar aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KU Leuven. Samen met Liesbet Nys en Kenneth Bertrams is zij auteur van het boek A Century of Transatlantic Scientific Exchange. The Belgian American Educational Foundation, 1920-2020 dat in 2020 zal verschijnen.