Sinds kort speelt The Imitation Game, een historische thriller over het leven van Alan Turing, in de Belgische cinemazalen. Spoilers: Turing was een Britse wiskundige die tijdens de Tweede Wereldoorlog een cruciale rol speelde bij het kraken van de Enigmacodes, de codes waarmee de Duitse troepen hun radioberichten versleutelden. Na de oorlog werkte hij verder aan allerlei wiskundige innovaties en legde hij mee de basis van de moderne computer. In 1952 werd Turing aangeklaagd en veroordeeld voor homoseksuele handelingen. De rechter stelde hem voor de keuze tussen een gevangenisstraf en een hormonenbehandeling die zijn libido moest verlagen. Hij koos het laatste. In 1954 werd Turing in zijn huis dood aangetroffen; vermoed wordt dat hij zelfmoord pleegde. In 2013 kreeg hij van de Britse Queen postuum pardon voor zijn veroordeling voor homoseksualiteit. En nu is er dus een film over zijn leven.

Eindelijk eerherstel!

De film is (ietwat losjes) gebaseerd op een biografie van Turing door Andrew Hodges uit 1983 en focust op drie periodes in zijn leven: zijn moeilijke jeugd als zonderling, zijn tijd als cryptograaf tijdens de Tweede Wereldoorlog, en zijn vervolging, veroordeling en depressie. Het stond in de sterren geschreven dat The Imitation Game het goed zou doen: met een topacteur als Benedict Cumberbatch (Sherlock), een getormenteerde underdog als held en een vleugje oorlogsheroïek kon er weinig misgaan. De kritieken waren dan ook grotendeels lovend. De portrettering van Turing door Cumberbatch oogstte bijzondere lof. Acht Oscarnominaties konden niet uitblijven.

Verschillende belanghebbende partijen drukten hun tevredenheid met de film uit. Leden van Turings familie, bijvoorbeeld, prezen de film voor de accurate portrettering van hun oom. De grootste Amerikaanse holebirechtenorganisatie, Human Rights Campaign, huldigt op 31 januari de filmmakers tijdens een galadiner in New York. Voorzitter Chad Griffin meldde dat ‘Alan Turing was a true hero’, ‘yet during the most tragic part of his lifetime, he stood alone and endured unimaginable torment and shame because he was gay’. De film, zo ging Griffin verder, gaf nu miljoenen mensen over de hele wereld de kans om deze briljante man te waarderen voor zijn baanbrekende werk. Turing was in ere hersteld.

Een kunstwerk vol fouten

Toch verkeerde niet iedereen in jubelstemming. The Imitation Game nam het namelijk niet al te nauw met historische feiten. Zoals vaak bij historische films werden allerlei gebeurtenissen en beslissingen verdicht op Turing en zijn naaste omgeving. Turing was veel minder de enige verantwoordelijke voor het breken van Enigma dan de film laat uitschijnen. Voor een subplot waarbij Turing contact had met de MI-6 is bovendien geen enkele aanwijzing. Ook bij de karakterisering van Turing permitteerden de filmmakers zich grote creatieve vrijheid: zoals sommige recensenten opmerkten, werd Turing wel heel erg als sociaal gehandicapt voorgesteld. Hij kan niet samenwerken met anderen, niet lachen, niet flirten. Nochtans zijn er getuigenissen van collega’s die beweren dat Turing veel gevoel voor humor had en goede banden met zijn collega’s onderhield. Turing lijkt in The Imitation Game wel heel erg op Cumberbatch’ andere antisociale genie – Sherlock Holmes.

Scenarioschrijver Graham Moore wuifde de kritiek weg. ‘Fact checking’ was niet de taal die gebruikt diende te worden om een film te bekritiseren. De film is een kunstwerk, geen Wikipediapagina. ‘You don’t fact check Monet’s Water Lilies. That’s not what water lilies look like, that’s what the sensation of experiencing water lilies feels like.’ (Er zit een zekere ironie in die uitspraak, want ook Monet kreeg tijdens zijn leven veel kritiek op zijn ongetrouwe voorstelling van waterlelies.) Het doel van de film was, aldus Moore, het publiek een idee te geven hoe Turing ‘voelde’, een ervaring van ‘Turing-ness’. Daar heeft hij uiteraard gelijk in, maar het blijft jammer dat dat moest leiden tot een wel erg herkenbaar gevoel. Volgens de filmmakers ‘voelde’ Turing kennelijk als het prototype van een sociaal onaangepast genie.

Gelukkig is het nu allemaal beter

The Imitation Game plaatst Turing natuurlijk ook in zijn tijd. Er is veel zorg besteed aan het historische kader en de filmmakers slagen er vrij goed in de tijdsperiode te schetsen. Er zijn echter ook kansen gemist. Turings homoseksualiteit, bijvoorbeeld, komt vooral negatief aan bod – iets waarmee het grote genie moest leven. Als wiskundige kende hij triomfen, als homoseksueel alleen ellende. Geen gekus, geen geflirt, geen (godbetert) seks. Alleen liefdesverdriet, chantage en vervolging. Turing wordt zo wel wat een ‘only gay in the village’. Dat is jammer, niet alleen omdat Turing wel degelijk seksueel actief was, en vrij open over zijn seksuele voorkeur communiceerde, maar ook omdat het een erg stereotiep beeld ophangt van de geschiedenis van de homoseksualiteit: tot het einde van de jaren zestig was homoseksueel zijn verschrikkelijk.

Inderdaad, er vonden mensonwaardige toestanden plaats in het Verenigd Koninkrijk, met verplichte behandelingen als psychoanalyse, hormoneninjecties en aversietherapie. In de jaren vijftig leefde bij veel homoseksuele mannen – meer dan voorheen – grote angst voor vervolging. Maar zeker in de jaren ’30 en ’40 floreerde in de grote steden ook een flamboyant homoseksueel uitgaansleven – zoals Turing persoonlijk kon ervaren. De facto was er ook een grote tolerantie en zelfs aanvaarding van homoseksuelen door hun omgeving, meer dan soms later het geval was. Heel wat homo’s waren helemaal geen getormenteerde eenzaten. Daarvan zien we helaas weinig in The Imitation Game. De film toont vooral de vreselijkheden van de tijd. Ik wil zeker niet ontkennen dat die er waren, en dat het belangrijk is om ze in herinnering te houden, maar die focus leidt helaas al te vaak tot een zelfgenoegzaam op de borst kloppen dat het nu toch allemaal beter is.

Meer lezen:

Christian Caryl, ‘A poor imitation of Alan Turing’, The New York Review of Books Blog, 19/12/2014.

Matt Cook red., A gay history of Britain. Love and sex between men since the Middle Ages, Oxford, 2007.

Andrew Hodges, Alan Turing: The Enigma, Londen, 1983.

Elwin Hofman is als aspirant van het FWO-Vlaanderen verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet onderzoek naar het ontstaan van een moderne zelfopvatting bij moordenaars, prostituees en sodomieten in de Zuidelijke Nederlanden in de late achttiende eeuw.