Wetenschappelijk onderzoek over de voor- en nadelen van koffie drinken verschijnt regelmatig in het nieuws. Zo is volgens een recente studie de ochtend eigenlijk het slechtste moment van de dag om een kop koffie te drinken. Aangezien de meeste koffieadepten nu nét hun dag niet goed kunnen beginnen zonder het drinken van koffie, werd deze studie volop gedeeld op sociale media. Dergelijke artikels over hoeveel koppen je per dag mag drinken en wanneer je die dan het beste drinkt, zijn niet nieuw. Koffie was samen met thee en chocolade één van de nieuwe producten in zeventiende-eeuws Europa die tegelijkertijd als drank en als medicijn werden geïntroduceerd. Koffie veroorzaakte echter het meeste controverse. In heel Europa werd over de gezondheid van koffie gedebatteerd in vlugschriften, medische traktaten en kranten.
De gezondste drank ter wereld
Aan het einde van de zestiende eeuw bereikten, via gedrukte verslagen van reizigers, handelaars en ambassadeurs in het Ottomaanse rijk, de eerste berichten over het bestaan van een drank “coffa” de Europese steden. Nog voor het drinken van koffie populair werd in Europese steden, werd al gewag gemaakt van de medicinale effecten van dit gitzwarte goedje. Het was een nieuwe en exotische drank die geassocieerd werd met de Ottomanen. Om die reden stelde Pasqua Rosée, de eigenaar van het eerste Londense koffiehuis, dat de drank ‘eenvoudig en onschuldig was’.
Met het openen van de eerste koffiehuizen in de tweede helft van de zeventiende eeuw werden de geneeskrachtige kwaliteiten alleen maar sterker in de verf gezet. Koffie was– en het is dat nog steeds – een redelijk bittere drank die je eigenlijk moet leren drinken. Het waren dus vooral ondernemers en handelaars zoals Pasqua Rosée die de deugden van koffie aanprezen.
In 1652 liet Rosée een pamflet verschijnen met een overzicht van de voordelen van de drank. Het drinken van koffie bevorderde de spijsvertering en was goed tegen hoofdpijn, jicht en duizeligheid. Bovendien verhinderde koffie miskramen bij vrouwen. Verder was je door het drinken van koffie ‘fit for business’: je was klaar om zaken te doen. Verschillende artsen volgden in hun lofzang. De Nederlandse arts Cornelis Bontekoe schreef in 1686 dat koffie een ongekend geneeskrachtig effect had en één van de gezondste dranken te wereld was.
Medische controverses
De populariteit van koffie en koffiehuizen zorgde echter ook snel voor heel wat medische discussies. De effecten van koffie werden besproken aan de medische faculteiten van Montpellier en de Sorbonne. Artsen verbonden aan de universiteit van Montpellier, zoals Daniel Duncan, schreven traktaten waarin ze het consumeren van koffie aanmoedigden. Artsen aan de Sorbonne stonden echter zeer sceptisch tegenover de geneeskracht van koffie. De medische traktaten van deze geleerde heren verschenen in meerdere Europese talen en werden in de pers gretig samengevat.
Via een aantal Arabische teksten uit het Ottomaanse rijk raakten ook de negatieve effecten van koffieconsumptie bekend: zo veroorzaakte het impotentie en hoofdpijn. In andere media vonden deze ideeën hun weerslag. In een Engels satirisch pamflet weeklaagden vrouwen dat mannen impotent werden door hun veelvuldig koffiegebruik. Een ander pamflet reageerde hiertegen en beweerde net dat koffie een afrodisiacum was en mannen dus allesbehalve impotent maakte.
Het verderf van de samenleving
De kwestie boeide dus niet alleen artsen. Voor vele moralisten was het drinken van koffie en dan vooral het frequenteren van koffiehuizen een zorgwekkende ontwikkeling. Een anonieme Nederlandse auteur lamenteerde in 1701 dat de voorbije eeuw werd gekenmerkt door het ‘misbruik van koffie en thee’. Hij stelde bovendien vast dat steeds meer vrouwen ook koffie dronken, tot verderf van de samenleving. Volgens deze schrijver hadden vrouwen nog minder dan mannen controle over hun consumptiegedrag.
Dit idee is ook aanwezig in de ‘Koffiecantate’ van Johann Sebastiaan Bach waarin een vader probeert zijn dochter Liesje te overtuigen om te stoppen met koffie drinken. Zij belooft plechtig geen koffie meer te drinken als ze mag huwen maar ze is haar vader te slim af. Ze laat in haar huwelijkscontract bepalen dat ze nog steeds zoveel koffie mag drinken als ze zelf wil.
Het verslavende effect van koffie leidde volgens vele auteurs tot morele corruptie. Met emotioneel geladen taal probeerden deze auteurs hun lezers te overtuigen dat koffie schadelijk was voor de gezondheid van mens en samenleving. Anderen spoorden de lezers aan om met mate koffie te consumeren.
De moraliserende toon is grotendeels uit het hedendaagse wetenschappelijke debat over de voor- of nadelen van koffie drinken verdwenen. We blijven wel gretig de berichtgeving over het wetenschappelijk onderzoek lezen in kranten, online of op sociale media. De redenen waarom mensen koffie aanprijzen en drinken zijn immers grotendeels hetzelfde gebleven: het maakt immers ‘een mens vrolijk en belet dat men niet slaperig naer het middagmael word’.
Meer lezen
Cowan, The Social Life of Coffee (Londen, 2005).
Reinders, Th. Wijsenbeek, e.a.,Koffie in Nederland. Vier eeuwen cultuurgeschiedenis, Zutphen 1994.
Nina Lamal is gastblogger. Ze is als research fellow verbonden aan de onderzoeksgroep Nieuwe Tijd (KU Leuven). Ze doet onderzoek naar de circulatie van nieuws en de rol van media in vroegmodern Europa. Sinds 1 oktober 2015 is ze aan de slag als onderzoeksassistent bij Universal Short Title Catalogue aan de University of St Andrews.