“Sommige dingen waren verboden voor jonge mannen, vrouwen en kinderen, vooral wat voedsel betreft. Het strengst verboden van allemaal was het eten van enig deel van de Echidna Hystrix, het mierenetende stekelvarken, in het dialect van de Wyn-yook-stam ‘Gowaru’ genoemd.”

Zo beschreef de Australische dichter George Gordon McCrae in een brief uit 1876 de taboes van de Aboriginal-clan van Port Phillip Bay (bij Melbourne) waar hij jaren naast had geleefd. In het bijzonder, lichtte hij toe, aten de stamoudstende in de as gesmoorde vetlaag waarin de stekels vastzaten, het ‘heilige deel’; voor de rest van het beest toonden ze geen culinaire interesse. Ter verduidelijking voegde hij een diagram toe: heilige delen | feitelijke dier.

De brief maakt deel uit van de collectie van de 19^e-eeuwse taalkundige Wilhelm Bleek, een van de eerste grootschalige onderzoekers van Afrikaanse talen. Bleek was in 1855 in Kaapstad neergestreken om de reusachtige verzameling taalmateriaal van de gouverneur te catalogiseren en uit te breiden; ‘taalmateriaal’ is een verzamelbegrip voor alles waarmee je een taal kunt vastleggen, zoals woordenlijsten, grammatica’s, (Bijbel)vertalingen en registraties van mondelinge overlevering. Op basis daarvan trok Bleek grammaticale, maar ook etnologische vergelijkingen tussen verschillende talen en volkeren van Afrika en daarbuiten. Bleek’s uitgangspunten en conclusies waren vrij extreem, maar opmerkelijk genoeg stond dat zijn inlevingsvermogen niet in de weg.

Oorspronkelijke bewoners vergelijken

McCrae had in 1875 contact gezocht met Wilhelm Bleek, maar die was aan tbc overleden terwijl de eerste brief onderweg was. Zijn schoonzus Lucy Lloyd zette de correspondentie voort. In zijn laatste jaren had Bleek, geholpen door Lloyd, zich toegelegd op het vastleggen van de taal en verhalen van de |Xam, een San-volk van jagers-verzamelaars dat oorspronkelijk rond de Westkaap woonde en in hoog tempo door witte Afrikaners die landinwaarts trokken werd verdreven en gelyncht. Voor zijn onderzoek had Bleek veroordeelde |Xam uit de gevangenis van Kaapstad in huis genomen, en Lloyd ging daar na zijn dood mee door.

Zoals uit de correspondentie tussen McCrae en Lloyd blijkt, was ze net als Bleek geïnteresseerd in vergelijkingen tussen de oorspronkelijke bewoners van Australië en van Zuid-Afrika: zo stuurde ze McCrae een |Xam-fabel over een man die in een stekelvarken veranderde en met de regen sprak, maar iets verkeerds zei waarop de regen in hagel veranderde. Eigenlijk zegt deze fabel ook veel over het klimaat in de Westkaap, waar regen van levensbelang is maar hagel een frequente doodsoorzaak was.

Wilhelm Bleek was zo geïnteresseerd in de |Xam omdat hij dacht dat hun taal het dichtst bij de menselijke oertaal stond. Toevallig was zijn neef de toonaangevende bioloog Ernst Haeckel, die schreef dat “deze nederige mensenrassen… voor de onbevooroordeelde natuuronderzoeker meer verwantschap met gorilla’s en chimpansees dan met Kant en Goethe lijken te hebben”. Of Bleek dat laatste ook vond is onduidelijk, maar hij vroeg wel in een brief aan neef Ernst “of gorilla’s ook klikgeluiden maken”, zoals die voorkwamen in het |Xam en andere Khoisantalen. Tegelijk vond hij het redden van hun taal voor de wetenschap belangrijker dan zijn theorieën en taalvergelijkingen, en gaf hij zijn half-vrijwillige gasten tenminste deels hun menselijke waardigheid terug – je kunt moeilijk iemands taal leren zonder de ander als mens te behandelen. Wellicht was Lloyd er beter in dan Bleek; ze had in elk geval meer tijd.

Australische connectie

Australische talen waren geen onbekend terrein voor Bleek: ze maakten deel uit van de taalverzameling van zijn opdrachtgever, gouverneur George Grey. Zoals wel meer koloniale bestuurders combineerde Grey de ‘beschavingsmissie’ met zijn eigen wetenschappelijke hobby’s. Als jonge officier had hij in 1837-39 twee mislukte expedities langs de Australische westkust geleid en enkele maanden tussen een Aboriginal-clan in de omgeving van Perth doorgebracht. Zijn beschrijving van Aboriginalcultuur is de uitvoerigste en meest gedetailleerde van zijn tijd, maar veel waardering voor hun cultuur had Grey niet: in het bijzonder gruwde hij van de manier waarop vrouwen mishandeld werden, en van de gewoonte om voor elk sterfgeval een schuldige aan te wijzen. In een rapport bepleitte hij dat ze zo snel mogelijk tot burgers van het Britse Empire moesten worden gemaakt. Wel merkte hij op dat hun dieet op buitenstaanders misschien armoedig en merkwaardig overkwam, maar in feite zowel smaakvol als voedzaam was.

Een vergelijkbare combinatie van interesse en afschuw is 35 jaar later ook in de notities van McCrae te bespeuren. Zo omschreef hij zijn voormalige buren als vriendelijk en zachtaardig, maar noteerde ook dat iemand bij uitzondering (‘uit liefde!’) zijn vrouw niet gewelddadig ontvoerd had. Hun riten omschreef hij als ‘bijgeloof’, maar in elk geval deden ze niet, zoals andere Aboriginals, aan rituele extractie van de voortanden.

Koloniale paradoxen?

Het confronterende hieraan is niet dat 19^e-eeuwse taalkunde en volkenkunde vol zit met racisme en kolonialisme. Dat wisten we toch al. Het confronterende is juist het omgekeerde: dat mensen als Bleek en Grey nochtans uitzonderlijk goed in staat waren zich totaal vreemde talen eigen te maken en in andere manieren van leven te verplaatsen. Het hinderde Grey niet om als gouverneur van Nieuw-Zeeland (1845-53 en 1861-68) een agressieve politiek van landaankoop te voeren en Maori-opstanden met geweld neer te slaan. Maar wie Maori-erfgoed wil bestuderen, kan niet om zijn verzameling heen.

De notitieboeken van Bleek en Lloyd gelden tegenwoordig als UNESCO-wereldgeheugen, en na het einde van de Apartheid is er een bescheiden cultuurindustrie omheen ontstaan. Het |Xam is als taal uitgestorven, net als de helft van de naar schatting 250 Aboriginaltalen. Het Maori is daarentegen in Nieuw-Zeeland alomtegenwoordigin tweetalige opschriften al spreekt bijna niemand het nog echt. En de brieven van McCrae? Daar heeft een taalkundige in Melbourne zich over ontfermd die contact heeft met Aboriginal-organisaties en zich bezighoudt met taalrevitaliseringsprojecten. Het ‘mierenetende stekelvarken’, eigenlijk mierenegel, wordt ondertussen nog steeds gegeten.

Floris Solleveld is als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij onderzoekt hoe ten tijde van de Europese koloniale expansie de talen van de wereld in kaart werden gebracht.