Halverwege de negentiende eeuw opende de stedelijke burgerij haar deuren voor nieuwe huisgenoten: kamerplanten. Groen in huis herinnerde aan de landelijke, natuurlijke buitenwereld. In de slecht geïsoleerde woningen van destijds, met hun veelal sombere interieurs, was het houden van planten nochtans niet vanzelfsprekend. Enkel met erg precieze zorgen en controle konden ze overleven. Het betekende dat de natuur in een keurslijf werd gedwongen: dat gebeurde op grote schaal in tuinen en stadsparken, maar dus ook in de private sfeer. Kortom, de introductie van kamerplanten behelsde een paradox: ze dienden als tegengif voor een artificieel bestaan maar werden zelf van de natuur losgemaakt.

Een opvallend hulpmiddel bij in het ‘temmen’ van planten was de Wardian case. De Londense arts en tuinbouwer Nathaniel Bagshaw Ward had in 1829 toevallig ontdekt dat een klein, afgesloten glazen kistje voor vele soorten volstond om hen zonder verdere tussenkomsten in leven te houden: het vocht dat via de bladeren verloren ging, sloeg terug neer en werd door de wortels weer opgenomen. Als mobiel microklimaat bewezen de cases hun nut tijdens het vaak wekenlange transport van planten op zeeschepen. Ward besefte meteen ook die ándere toepassing, als decoratie in woningen. Hoewel hij in eerste instantie aan krappe arbeiderswoningen dacht, toonde vooral de middenklasse zich enthousiast: de miniatuurserres namen er de gedaante van soms opzichtige meubelstukken aan.

De cases boden een vrijbrief voor fantasie. Paradijselijke tableaux vivants de la nature waren gespeend van realisme, met combinaties van varens en andere planten uit binnen- en buitenland, van het Amazonebekken tot het Chinese hooggebergte. Een geslaagde mise-en-scène primeerde op authenticiteit: kamerplanten moesten vooral mooi om te zien zijn. Daarbij liet zich een toenemende visuele extravagantie optekenen. Wardian cases kwamen er in alle vormen: bekend is een exemplaar dat een stuk van de ruïne van Tintern Abbey nabootste, terwijl andere meubels voor planten aquariums en zelfs vogelkooien integreerden. Tegen het einde van de negentiende eeuw viel alle terughoudendheid weg en waren eclecticisme en overdaad de ordewoorden. Met een antigif tegen een stedelijk bestaan hadden de gekunstelde landschapjes nog maar weinig te maken.

Meer lezen.

M.F. Darby, ‘Unnatural histories: Ward’s glass cases’, in: Victorian Literature and Culture, 35 (2007), 635-647.

A. Stynen, ‘“Une mode charmante”: nineteenth-century indoor gardening between nature and artifice’, in: Studies in the History of Gardens and Designed Landscapes, 29 (2009), 217-234.

Op 29 december 1937 berichtte de Volksgazet dat op Times Square in New York in een klein kantoortje een politieagent zat die als taak had bezoekers alle mogelijke inlichtingen te geven. Onlangs, zo schreef de krant, kwam een klein mannetje met een bezorgd gezicht op die agent af en vroeg waar hij een ‘lie detector’ kon krijgen. Toen de politieman hem vroeg wat hij met die machine wilde uitspoken, vertrouwde het mannetje hem toe dat hij ‘een ontzettend jaloersche vrouw’ had, die meende dat hij een verhouding had met een ‘ultra-blonde vamp van Broadway’. Aangezien zijn onschuldbetuigingen ter zake niet mochten baten, wilde hij graag een leugendetector mee naar huis nemen om te bewijzen dat hij niets dan de waarheid sprak. ‘De agent zette een vreeselijk ernstig gezicht, bladerde in zijn boekje en vond ten slotte ook de firma, die dergelijke apparaten vervaardigt. Waarop het mannetje stralend van geluk er van door ging.’

Galvanometer, automatograaf, pneumograaf, sphygmograaf

In 1937 was de leugendetector nog een vrij jonge uitvinding. De eerste echte leugendetectors werden in de Verenigde Staten in gebruik genomen in de jaren 1920. Ze gebruikten wetenschappelijke instrumenten en technieken die in de late negentiende eeuw ontwikkeld waren. Toen gingen veel psychologen, psychiaters en criminologen er vanuit dat criminelen biologisch verschilden van ‘normale’ mensen. Ze ontwikkelden allerlei tests en toestellen die hen in staat moesten stellen om misdadigers te onderscheiden van onschuldigen. In Zwitserland combineerde Carl Jung bijvoorbeeld woordassociatietests met een ‘galvanometer’ die de elektrische activiteit van de huid en de hartslag mat om de ‘emotionele complexen’ bij criminelen vast te stellen. In de Verenigde Staten combineerde Hugo Münsterberg de galvanometer, automatograaf (bewegingen), pneumograaf (ademhaling) en sphygmograaf (polsslag) tot een machine die pathologische leugenaars kon ontmaskeren. Dat  kon ook voor de politie en de rechtbanken bijzonder nuttig zijn.

In de jaren 1920 zorgden twee ontwikkelingen in de VS ervoor dat voor het eerst getracht werd een echte ‘leugendetector’ te bouwen. Ten eerste raakten zowel wetenschappers als politieagenten er steeds meer van overtuigd dat de criminele mens niet biologisch verschilde van de ‘gewone’ mens. Een aantal onder hen, zoals William Marston en John Larson, vatte daarom het plan op om de bestaande instrumenten niet langer te gebruiken om naar pathologische criminelen op zoek te gaan, maar wel om ‘normale’ mensen op leugens te betrappen. Ten tweede ondernamen politiehervormers rond dezelfde tijd verwoede pogingen om de kwalijke reputatie van de Amerikaanse politie te verbeteren. Ze wilden af van de zogenaamde ‘third degree’, de gewelddadige ondervragingstechnieken waar bepaalde politiekorpsen om bekend stonden. De leugendetector was een godsgeschenk: het wetenschappelijke toestel zou politieagenten in staat stellen om zonder enig geweld effectiever te verhoren dan ooit tevoren.

Eindelijk bewezen: the best a man can get

Verschillende types leugendetectors kwamen al snel op de markt. Meestal waren het ‘polygrafen’ die verschillende instrumenten combineerden, bijvoorbeeld een galvanometer, een pneumograaf en een bloeddrukmeter. De ontwikkelaars, die vaak op de grens van de academische wereld, de politiepraktijk en het publieke debat actief waren, bejubelden de betrouwbaarheid van hun machines: tot wel 99% zekerheid of iemand loog of niet! De leugendetector werd vanaf de jaren 30 en vooral na de Tweede Wereldoorlog ontzettend populair in de VS, bij de politie en daarbuiten – in de bedrijfswereld, in huwelijkstherapie, in reclames die moesten bewijzen dat Gillette echt wel de beste scheermesjes verkocht.

Buiten de VS werd het toestel echter slechts lauw onthaald. Het sprak – zoals het artikel in de Volkskrant toont – tot de verbeelding, maar werd niet als voldoende betrouwbaar beschouwd. De studies die ‘99%’ zekerheid beloofden, misten wetenschappelijke onderbouwing. Bovendien vonden velen het maar een verdacht toestel. Al in 1930 noemde de Gazet van Antwerpen het ‘een gevaarlijke proefneming’. Een leugen af en toe was noodzakelijk om goed te kunnen samenleven. Dat leken die puriteinse Amerikanen over het hoofd te zien.

Wetenschappelijk aura

In de nasleep van de zaak-Dutroux kwam in België echter verandering in die houding. De leugendetector had sinds de jaren 1920 nauwelijks technologische wijzigingen ondergaan. Toch moest het toestel met zijn wetenschappelijke aura in België net als in de VS tachtig jaar eerder het imago van politie en rechtbank opkrikken. Vanaf 1998 werd een polygraaf gebruikt in het beruchte onderzoek naar de Bende van Nijvel, vanaf 2000 werd het ook in andere zaken ingezet. Betrouwbaarder was het toestel tegen die tijd niet geworden – schattingen variëren tussen 60 en 90% correcte resultaten. Maar dat deed er niet zo toe. De kracht van de leugendetector ligt immers niet in zijn effectiviteit, maar in zijn reputatie. Al in 1946 wees Het Nieuws van de Dag erop dat ‘alleen de gedachte aan het feit dat zij met den leugenontdekker zullen behandeld worden, volstaat om sommige schuldige personen te doen bezwijken.’ De leugenmachine moet bekentenissen uitlokken, veeleer dan leugens detecteren.

Meer lezen.

Ken Alder, The Lie Detectors: The History of an American Obsession, New York: The Free Press, 2007.

Geoffrey C. Bunn, The Truth Machine: A Social History of the Lie Detector, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2012.

Elwin Hofman is research fellow van de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Als fellow van de Belgian American Educational Foundation doet hij momenteel aan New York University onderzoek naar psychologische ondervragingstechnieken in de achttiende en negentiende eeuw.

Titelafbeelding: De polygraaf in werking, jaren 1970. (Bewerking van afbeelding FBI. Publiek domein).

Net zoals nu werd ook in het verleden overspel zelden op applaus onthaald, maar bepaalde lagen van de bevolking kregen het daarbij toch harder te verduren dan andere. In de eerste helft van de twintigste eeuw waren dokters vaandeldragers van de toenmalige burgerlijke normen en waarden. Zeker in de kolonie werden zij geacht hun patiënten niet alleen medisch te verzorgen, maar hen daarbij als het even kon ook op “moreel vlak te verheffen”. Een rimpelloos huwelijksleven hoorde hier uiteraard bij. Voor katholieke dokters, die veelal op een missiepost werkten, gold dit nog veel meer. Missionarissen verspreidden actief het geloof, maar ook deze artsen moesten in hun praktijk en levenswandel de inheemse bevolking overtuigen van de zegeningen van het katholicisme.

Strenge morele en religieuze eisen werden gesteld aan de artsen die op een missiepost in Congo werkten. Priesters en leraars uit hun omgeving werden gecontacteerd om te controleren dat de kandidaten niet gelogen hadden over hun overtuigingen en excellentie. Gretig werd zo een ideaalbeeld van de katholieke missiedokter gecultiveerd en verspreid in missionair propagandamateriaal zoals tijdschriften. Dit gold bijvoorbeeld voor een zekere dokter Callens, die in het begin van de jaren 30 een vijftal jaar actief was in de Belgische kolonie. Zijn oversten waren uitermate enthousiast over het werk van de arts en zijn vrouw in de kind- en zuigelingenzorg, hét medische domein bij uitstek om een katholiek familie-ideaal uit te dragen. Bij zijn terugkomst in het moederland in 1934 verkondigde de dokter zelf in een missietijdschrift dat “door katholiek te zijn, men automatisch door aanwezig te zijn de woorden en het onderricht van de missionarissen accentueert”.

Jammer genoeg voor de kerkelijke autoriteiten bleken schijnbaar brave katholieke zieltjes toch niet helemaal onvatbaar voor bepaalde verleidingen. Maar dokter Callens maakte het al snel na zijn terugkomst in België wel héél bont. Na enkele weken in zijn thuisland was de man alweer richting Biarritz vertrokken in het amoureuze gezelschap van nota bene zijn schoonzus, met het familiespaarpotje in zijn binnenzak. Dat mevrouw Callens ondertussen ernstig ziek was, pleitte ook niet bepaald in het voordeel van de voorheen nochtans voorbeeldige huisvader. “Tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren”, schreef Willem Elsschot ooit, maar daar dacht deze dokter toch duidelijk anders over. Het eindoordeel van zijn katholieke collega’s luidde dan ook onverholen dat de man “veranderd is in een schurk”. Hoewel dokter Callens eerder de uitzondering dan de regel was, bleek uit zijn levenswandel dat ook voor katholieke dokters de kloof tussen ideaal en werkelijkheid soms groot kon zijn.

Maarten Langhendries is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet onderzoek naar reproductieve gezondheid en katholieke geneeskunde in België en Belgisch Congo in de periode 1900-1965.

Natuurwetenschapper Charles Darwin heeft amper een introductie nodig. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met de evolutietheorie, die hij ontvouwde in zijn boek On the Origin of Species (Over het ontstaan van soorten) (1859). Met dat werk legde hij de grondslagen voor de vandaag nog steeds gangbare visie op de geschiedenis van het leven op aarde en het ontstaan van de mens. Veel minder bekend zijn Darwins excentrieke eetgewoonten: de dieren die hij bestudeerde, belandden vroeg of laat immers ook op zijn bord. Tijdens zijn onderzoeksreizen met zijn beroemde zeilschip de Beagle at hij met veel enthousiasme de meest exotische van zijn specimen op, zoals armadillo, poema en leguaan.

Hij ontwikkelde deze opmerkelijke gewoonte tijdens zijn jeugd. Zijn vroege fascinatie voor insecten bracht hem er als tiener al toe de kevers die hij verzamelde, ook op smaak te onderzoeken. Tijdens zijn studententijd in Cambridge werd hij bovendien voorzitter van de Glutton Club. Deze ‘foodie club’ avant la lettre kwam wekelijks bijeen om samen ‘vreemd vlees’ te proeven. Zo verorberden de leden met smaak havik en roerdomp, maar werd de club uiteindelijk ontbonden na een sterk tegenvallend recept met bosuil.

Waar Darwin dan wel de voorkeur aan gaf? Net als veel zeelui die voor hem de Galapagoseilanden bezochten, hield hij enorm van de zachte smaak van de reuzenschildpad. Niettemin claimde hij dat het beste vlees dat hij ooit at, afkomstig was van een klein bruin knaagdier uit Zuid-Amerika. Hij noemde het dier niet bij naam, maar het gaat vermoedelijk om de agouti rat of capibara. Smakelijk!

Nelleke Teughels is als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. In haar huidig postdocproject onderzoekt Nelleke de wijzigende rol van de toverlantaarn in het snel veranderende Belgische visuele medialandschap van de late 19^de en vroege 20^ste eeuw. Daarnaast is ze geïnteresseerd in hoe voedsel tijdens de wereldtentoonstellingen werd gebruikt ter constructie en promotie van de Belgische staat en natie.

Titelafbeelding: bereide armadillo, Belen market, Iquitos, Peru (2011) door Matt Wootton (CC BY-NC-SA 2.0).

Gastblog door Jelle Haemers.

Waar boden prostituees hun diensten aan in middeleeuws Leuven? We zoeken het even voor u uit, en bezoeken met een nieuwsgierige blik een bordeel. Prostituees waren geen ‘marginalen’ in de middeleeuwen, zoals soms gedacht wordt, want ze bevonden zich in het hart van de stad.

Waar kon je terecht?

Leuven kende twee rosse buurten. Ten eerste vond je ‘vrouwen van lichte levene’, zoals prostituees toen heetten, rond het Ladeuzeplein, waar nu de universiteitsbibliotheek gevestigd is. Die ligt immers op het tracé van de oude, twaalfde-eeuwse stadsomwalling. Aan de buitenkant van die muur tippelden prostituees, zoals in de Ravenstraat en Vlamingenstraat. Toen de muur gebouwd werd, bevond de rosse buurt zich dus buiten de stad, maar na verloop van tijd raakte deze buitenwijk volgebouwd. Toch bleven de prostituees er klanten lokken. Ze bevonden zich dus voortaan in het midden van de stad, en konden er relatief vrij hun gang gaan. Prostitutie was geen misdaad, maar wel een zonde. Het werd afgekeurd vanuit moreel oogpunt, maar strafbaar was het niet.

Ten tweede vond je in het noorden van Leuven enkele bordelen, langs de aanlegplaatsen op de Dijle, bij de abdij van Sint-Geertrui. De uitgeputte reiziger kon er bijvoorbeeld terecht in het pand ‘De Roose’ waar er gepast vermaak werd aangeboden. Ook vandaag nog zijn havenbuurten (of treinstations) een geliefkoosde plaats voor prostitutie – in Leuven daarentegen is de gentrificatie er nu doorgedrongen, en verdwenen de ‘quade herberghen’, zoals ze soms genoemd werden. Ook verder stroomopwaarts kwamen mannen aan hun trekken. In de Wieringstraat, dichtbij het paleis van de hertog van Brabant, lag namelijk een gerespecteerd bordeel. Maar ook de Halvestraat stond bekend om zijn seksueel vertier. Beide etablissementen waren aan de Dijle gelegen, want bordelen verbruikten veel water.

Hoe zag een bordeel er vanbinnen uit?

Bordelen waren bovenal badhuizen. De bezoeker betaalde er voor een duik in een badkuip, gevuld met heet water, want niet iedereen beschikte over de faciliteiten om zelf een verwarmd bad te nemen. Door middel van een buizenstelsel dat aan een kachel verbonden was, werd warme lucht door het gebouw vervoerd. Die kachel heette een stoof, en heeft zijn benaming aan het hele gebouw gegeven. Middeleeuwse ‘stoven’ zijn dus huizen waar je met het gezin terecht kon voor een verkwikkend bad. Op sommige dagen konden mannen of vrouwen er afwisselend terecht, op andere dagen baadden koppels of gezinnen er gezamenlijk. Niet alle badhuizen lieten dus prostituees toe.

Waar dat wél het geval was, hadden de verschillende ruimtes in het pand toepasselijke namen. In het bordeel in de Wieringstraat kon je bijvoorbeeld de kamer ‘De Pauw’ boeken, ‘De Papegaai’, of ‘De Roos’. Vogel- en bloemennamen waren erg populair voor kamers in dergelijke stoven, want ze stonden symbool voor de activiteiten die er plaatsvonden. De papegaai met zijn felle kleuren, of de pauw met zijn uitbundig verenkleed om vrouwtjes te lokken, waren populaire erotische metaforen. In het bordeel ‘De Roose’ was er een zogenaamde ‘gevogelte kamer’, die tot de verbeelding sprak. In de Wieringstraat bood de eigenaar zelfs een ‘Hertogenkamer’ aan, een luxueus vertrek met een fauteuil, drie bedden en twee schrijnen.

De meeste kamers bevatten trouwens meerdere bedden. Je trof ze zowel in gewone badhuizen als bordelen aan: kamers waarin gezinnen of koppels terecht konden voor een verpozing. Privacy was relatief in de middeleeuwen. Schrijnen of gordijnen schermden je af, maar je begaf je met meerdere vrienden of familieleden naar hetzelfde vertrek. De iconografie spreekt boekdelen: koppels nemen in dezelfde ruimte een bad terwijl ze een maaltijd nuttigen. De tafel en het bed staan gedekt. Uit onlangs opgedoken inventarissen van bordelen weten we dat de prenten aan de werkelijkheid beantwoorden. De Wieringstraat had 42 bedden in totaal, met op één kamer (de ‘Vrouwenkamer’) zelfs zes bedden.

Wie kwam er over de vloer?

Voor zover geweten is, konden in de bordelen enkel hetero’s terecht, want homoseksualiteit was taboe. Er zijn wel verhalen bekend van vrouwen die zich in mannenkleren hulden, maar de zogenaamde ‘Donkere Kamer’ in het bordeel ‘De Roose’ was zeker geen dark room. ‘Vrouwen van lichte levene’ trof je er wel aan. Sommigen hadden faam gemaakt, anderen wilden snel iets bijverdienen.

De helft van de Leuvense bordelen werd overigens uitgebaat door vrouwen, misschien ‘prostituees op rust’ die het gemaakt hadden? Sommige van die bordeeluitbaatsters waren zelfs eigenares, hetgeen op een gefortuneerde positie wijst. Doorgaans waren badhuizen in het bezit van gegoede families. Zelfs Jan Ballinc, een priester van de Sint-Pieterskerk, bezat er één. In een huurcontract dat van zijn ‘stove’ bewaard bleef, stond wel de clausule dat de uitbater geen ‘oneerbare vrouwen’ mocht ontvangen. Het was duidelijk enkel een badhuis.

Een andere eigenaar had minder scrupules. In een huurovereenkomst van zijn bordeel in de Halvestraat uit 1456 liet Jan Van Udekem optekenen dat hij het wekelijks kosteloos mocht bezoeken. Geen clausule dit keer dat er geen prostituees actief mochten zijn. Uit andere bronnen weten we overigens dat buurtbewoners klaagden over het losbandige gedrag van de bezoekers. Bovendien, zo stond in het contract, zou de uitbaatster op de vier belangrijkste feestdagen de bezoekende eigenaar gratis een kan Rijnwijn aanbieden. Jan reserveerde zich dus het recht om er althans viermaal per jaar op gepaste wijze de feestdag te vieren.

Was de Leuvense situatie uniek? Je kan het lezen in:

Schoorens L. & Haemers J., Vogelvrije vrouwen? Prostitutie in laatmiddeleeuws Brabant, Leuven, 2018.

Haemers J., Bardyn A., Delameillieure C. (red.), Wijvenwereld. Vrouwen in de middeleeuwse stad. Antwerpen, 2019.

Geïnteresseerden kunnen zich inschrijven voor de boekpresentatie van Wijvenwereld op donderdag 7 maart om 18 uur in het stadhuis van Leuven. Op woensdag 13 maart om 19 uur geeft Jelle Haemers een lezing over prostitutie in de middeleeuwen in het Leuvens stadsarchief.

Jelle Haemers is gastblogger. Hij is hoofd van de onderzoeksgroep Middeleeuwen aan de KU Leuven. Hij doet onderzoek naar politieke conflicten in de late middeleeuwen en naar gendergeschiedenis in Europese steden.

Voor de ontsmetting van wonden wordt vandaag nog steeds de methode Carrel-Dakin gebruikt. Deze methode vindt haar oorsprong in de Eerste Wereldoorlog, en werd voor het eerst op grote schaal toegepast in een Belgisch fronthospitaal. Het was een uitvinding van de Franse arts Alexis Carrel, die in 1912 de Nobelprijs voor Geneeskunde had gekregen, en van zijn Britse collega Henry Dakin, die Carrel tijdens de oorlog in zijn laboratorium in Compiègne kwam assisteren. Ze hadden vastgesteld dat gasgangreen onvermijdelijk leidde tot de amputatie van het getroffen lichaamsdeel, en dat de bestaande ontsmettingsmiddelen hiertegen geen soelaas boden. Daarom ontwikkelden Carrel en Dakin een nieuwe methode voor de ontsmetting van wonden. Daarbij werden rubberen buisjes met daarin een oplossing van natriumhypochloriet in de wonde gebracht.

In maart 1915 lichtte Carrel zijn methode toe aan dokter Antoine Depage, geneesheer-directeur van L’Océan in De Panne, het grootste Belgische fronthospitaal. Depage beval de techniek onmiddellijk aan voor de gewonden in zijn hospitaal. De verpleegster Jane de Launoy schreef kort nadien in haar dagboek: “De gasgangreengevallen die in het begin nogal veel voorkwamen, worden zeldzamer sinds ze de Carrelmethode toepassen.” Ook onderluitenant Arthur Pasquier, die twee weken later op bezoek was in het hospitaal, schreef in zijn dagboek over de nieuwe methode: “Tegen wil en dank woon ik het reinigen bij van een wonde, waarin een soort glazen bevloeiingssysteem voortdurend de ontsmettende oplossing hypochloriet laat lopen. Naar het schijnt heeft dit systeem bij herhaalde toepassing uitstekende genezing teweeggebracht.”

Vanaf het najaar van 1915 werd de methode ‘op proef’ toegepast in het hospitaal. Omdat de techniek uitstekend werkte, werd ze vanaf 1916 systematisch gebruikt bij alle gangreenwonden in L’Océan. Hierdoor werden heel wat amputaties vermeden. De methode bleek zeer doeltreffend, en wordt daarom ook nu nog toegepast. Het gebruik ervan neemt de laatste jaren wel af vanwege het irriterend effect van chloor, de allergische verschijnselen die het soms veroorzaakt en het feit dat heel wat ziektekiemen er ondertussen resistent voor geworden zijn.

Luc De Munck is als doctoraal onderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet onderzoek naar de professionele identiteit van Belgische verpleegsters in de twintigste eeuw.

De doopspuit was een van de grote medisch-religieuze innovaties uit de achttiende en negentiende eeuw. De verspreiding ervan ging hand in hand met een groeiende theologische consensus over de onsterfelijke ziel van embryo’s en foetussen. Steeds meer katholieke denkers geloofden op basis van recente medische kennis over de menselijke voortplanting dat ongeboren leven vanaf de bevruchting bezield was. In tegenstelling tot wat men vroeger had geloofd, moesten foetussen volgens negentiende-eeuwse theologen nog geen menselijke vormen hebben om hun ziel te kunnen ontvangen. Als zelfs het kleinste, met het oog onzichtbare embryo begiftigd was met een ziel, betekende dat voor katholieken dat ze in elk stadium van de zwangerschap de doop moesten toedienen. In kerkelijke richtlijnen voor priesters, dokters en vroedvrouwen werd de doopspuit aangeraden als een eerste voorwaardelijke doop bij foetussen die zich nog in de baarmoeder bevonden. Zodra het kind geboren was, diende het opnieuw gedoopt te worden. Alleen zo kon men er zeker van zijn dat het water het hoofdje echt had bereikt, en het doopsel dus geldig was.

Tot in de twintigste eeuw gebruikten dokters en vroedvrouwen de doopspuit wanneer ze dachten dat een foetus de geboorte niet zou overleven. In zulke gevallen brachten ze de spuit in via de vagina, in de hoop dat het doopwater het hoofdje zou bereiken. Daarna gingen ze meestal over tot een risicovolle operatie die mogelijk of zeker zou leiden tot zijn dood. In de negentiende eeuw namen – vooral liberale – artsen bijvoorbeeld regelmatig hun toevlucht tot medische abortus wanneer zij vermoedden dat een vrouw met een smal bekken op het einde van haar zwangerschap tijdens een uitputtende bevalling zou bezwijken. Zo’n operatie was dan wel fataal voor het leven van de foetus, maar dankzij de doopspuit was zijn ziel in elk geval gered.

Jolien Gijbels is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KU Leuven. Ze verricht onderzoek naar de rol van levensbeschouwelijke diversiteit in de Belgische medische pers in de negentiende eeuw.