Gastblog door Betto van Waarden.

‘Moment van onbeschrijflijk enthousiasme; luide huldebetuigingen die het lawaai van de rollende trein overstemmen’, berichtte L’Indépendance Belge op 3 december 1900. Op het station van Erquelinnes waren zelfs de schoolkinderen ‘op het toppunt van vreugde, ze zullen papa Kruger kunnen zien!’ Ook op de stations van Charleroi, Namen en Luik juichten menigtes hun held, oud-president Paul Kruger van de Transvaal, toe. Kruger kwam de Europese mogendheden om bemiddeling in de Boerenoorlog vragen. Deze oorlog tussen Engeland en de Zuid-Afrikaanse republieken Transvaal en Oranje Vrijstaat stond in het middelpunt van de internationale belangstelling: voor het eerst bevochten blanke Europeanen elkaar in Afrika en werden ‘concentratiekampen’ ingericht. Maar waarom was de Belgische koning niet aanwezig om zijn eregast te ontvangen?

Koning Leopold II was nog in Oostende. ‘[O]m president Krüger niet te moeten ontvangen’ volgens Het Nieuws van den Dag. De Duitse Keizer Wilhelm II – met het excuus ‘op jacht’ te zijn – en Russische Tsaar Nicolaas II lieten eveneens verstek gaan. Alleen de Nederlandse Koningin Wilhelmina ontving ‘Oom Paul’. Voor een kwartiertje. Vervolgens kreeg hij de hint dat hij beter niet te lang in Den Haag kon blijven omdat zijn aanwezigheid de koningin en haar regering in verlegenheid bracht.

Monarchen onder mediadruk

Waarom speelden deze monarchen verstoppertje met Kruger? Hun volken stonden toch achter Kruger? Als nazaten van Nederlandse, Duitse en hugenootse immigranten en als David strijdend tegen Goliath, genoten de ‘stamverwante’ Boeren een enorme steun onder de Europese bevolking in hun strijd tegen het machtige Britse Rijk. Maar de Europese monarchen moesten ook denken aan hun nationale belangen en de Engelsen te vriend houden. België en Nederland waren als kleine staten te midden van Europese grootmachten deels afhankelijk van Engeland voor hun veiligheid. Bovendien zou interventie in Victoria’s koloniale politiek weleens kunnen leiden tot Engelse bemoeienis met Leopolds Congo of Wilhelmina’s Nederlands-Indië.

Het balanceren van deze belangen zou echter niet zo’n probleem zijn geweest als de monarchen nog ‘geheime diplomatie’ hadden kunnen voeren zoals vroeger. Maar eind negentiende eeuw werden politieke uitspraken en acties in toenemende mate uitvergroot door de pers. De combinatie van telegrafen, spoorwegen, snellere drukpersen en toenemende geletterdheid creëerde een soort internationale mediarevolutie.

Wilhelm leek zijn lesje snel te hebben geleerd. In 1896 had hij Kruger per telegram gefeliciteerd met het weerstaan van een Britse inval in de Transvaal door Leander Starr Jameson. Binnen de kortste keren vielen de Britse kranten over hem heen, wat weer tot een agressieve reactie van de Duitse pers leidde. Een ‘mediaoorlog’ was geboren. De Duits-Britse persrelaties herstelden zich onder Wilhelm nooit helemaal en droegen volgens sommige historici zelfs bij tot het ontvlammen van de Eerste Wereldoorlog. Geen wonder dat Wilhelm tijdens Krugers bezoek in 1900 ‘op jacht’ was.

De personificatie van politiek

Waarom speelden monarchen hier überhaupt een rol? Hoorden koningen intussen niet thuis in sprookjes? Monarchen waren gebonden aan constituties en hun wil was niet langer wet, maar in het buitenlandse beleid speelden ze vaak nog een belangrijke rol. Internationale betrekkingen in de negentiende eeuw bestonden nog grotendeels uit ontmoetingen tussen staatshoofden – de monarchen. Een rol die mannen als Leopold en Wilhelm maar al te graag speelden om een koloniaal rijk te verwerven voor de glorie van hun relatief nieuwe natiestaten.

Bovendien werden monarchen ‘mediasterren’. Al vanaf hun geboorte waren ze bekend en het explosief groeiende aantal kranten versterkte die bekendheid. Of Leopold nu aan het winkelen in Parijs of op autotour was – het stond op de voorpagina’s en het volk smulde ervan. De combinatie met internationale politiek deed het helemaal goed. Het publiek kon geen genoeg krijgen van verhalen over koloniale avonturen en monarchen vormden de ideale symbolische protagonisten. ‘Victoria’s India’ sprak tot de verbeelding. Monarchen maakten dankbaar gebruik van die aandacht om hun positie – die grondwettelijk steeds meer werd ingeperkt – te versterken door het volk direct aan te spreken en voor zich te winnen via de media.

De pers leek de complexe internationale politiek uit te leggen en te sensationaliseren aan de hand van een aantal bekende en vaak excentrieke persoonlijkheden. Nieuws werd ‘infotainment’. Het ging niet zozeer over de Duitse regering die vanwege nationale belangen niet twee Zuid-Afrikaanse republieken wilde steunen, maar over de bombastische en altijd geüniformeerde Wilhelm die zijn oude vriend, de puriteinse en sjofel geklede Oom Paul, de rug toekeerde. Terwijl de jonge en wellicht nog naïeve Wilhelmina leek te zeggen: ‘toe, kom dan maar eventjes uithuilen bij uw stamverwanten in Nederland.’

Sinds 1900 is internationale politiek nog complexer geworden, terwijl staatshoofden door de opkomst van radio, televisie, internet en moderne vormen van telecommunicatie nog voorzichtiger te werk moeten gaan. Hoe zullen de media van morgen de eurocrisis uitleggen en verkopen? ‘Mutti Merkel en pépère Hollande laten sexy Alexi Tsipras in de kou staan op het perron van Brussel-Schuman’?

Meer lezen

Johannes Paulmann, Pomp und Politik: Monarchenbegegnungen in Europa zwischen Ancien Régime und Erstem Weltkrieg, Paderborn, 2000.

John Plunkett, Queen Victoria: First Media Monarch, Oxford, 2003.

Simon Potter, ‘Jingoism, Public Opinion, and the New Imperialism: Newspapers and Imperial Rivalries at the fin de siècle’, Media History, 20 (2014), 34–50.

Titelafbeelding: Kruger bezoekt Wilhelmina in Den Haag.

Betto van Waarden is gastblogger. Hij is als doctoraatsbursaal verbonden aan de Onderzoeksgroep Moderniteit en Samenleving 1800-2000 van de KU Leuven. Hij bestudeert de opkomst van massamedia en politieke legitimiteit van Europese monarchen tussen 1880 en 1914.