Gastblog door Leen Engelen.

In 1910 prees de populaire Baedeker reisgids de Antwerpse dierentuin aan als een van de besten in Europa. De tuin werd omschreven als ‘de favoriete pleisterplek van de burgerij, in het bijzonder op dagen dat er concerten plaatsvinden’. Door de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog kwam de zoo – die in 1913 nog zijn 70^ste verjaardag had gevierd – echter in zwaar weer terecht. In de eerste oorlogsmaanden deed de prestigieuze feest- en concertzaal van de dierentuin dienst als veldhospitaal. Naarmate de val van de stad dreigde, werden de omstandigheden steeds moeilijker. Omwille van de strategische ligging naast het station vreesde men – niet ten onrechte – voor bombardementen. Een dertigtal gevaarlijke roofdieren werd preventief omgebracht. Al in de loop van het eerste oorlogsjaar dunde het dierenbestand drastisch uit door voedselschaarste. Door het afnemende dierenbestand en de opschorting van het voorheen druk bijgewoonde symfonische concertprogramma verloor de tuin een flink stuk van zijn aantrekkingskracht. Het aantal leden en bezoekers – traditioneel de financiële ruggengraat van de tuin – slonk dramatisch. In de zomer van 1915 stond het water de dierentuin aan de lippen. De financiële tekorten liepen maand na maand op. Het was tijd voor actie.

Een lumineus maar weinig vanzelfsprekend idee

Het was directeur Michel L’Hoëst  die met een visionair idee kwam. Hij stelde voor om de meer dan 2500 plaatsen tellende Feestzaal als bioscoop in te richten. Films vertonen was immers veel goedkoper dan symfonische concerten organiseren. Ondanks de overduidelijke populariteit van bioscopen in bezet Antwerpen, was dit geen vanzelfsprekende stap voor een cultureel hoogstaand instituut als de dierentuin dat zich vooral op de burgerij richtte. Mocht men zich wel inlaten met zulk frivool vermaak terwijl onze jongens kniehoog in de modder zaten aan de IJzer? Nood brak wet. In oktober 1915 gingen de eerste filmvoorstellingen van start. Cine Zoologie werd onmiddellijk een succes. Avond na avond stond het publiek in lange rijen aan te schuiven. Soms tot twee uur lang.

Voor het bestuur van de zoo was het uitbaten van een bioscoop echter geen evidentie. Zonder veel kennis van filmzaken had het zich in dit avontuur gestort. Het samenstellen van een boeiend ciné-concert programma – waarin korte films en muziekstukken elkaar afwisselden – was geen sinecure. De muziek had men grotendeels zelf in de hand. Het repertoire van het achtkoppige bioscooporkestje kwam hoofdzakelijk uit de muziekbibliotheek van het vooroorlogse dierentuinorkest. Stukken van lokale componisten zoals Peter Benoit (de lieveling van de directeur) en Jan Blockx stonden naast internationale grootheden als Grieg en Rossini. De Duitse bezetter had al in het najaar van 1914 de censuur ingevoerd voor alle publieke opvoeringen. Elk stuk moest dus vooraf gekeurd worden. Vermits het om instrumentale uitvoeringen ging, was dit doorgaans geen probleem.

Voor het filmprogramma was dit een ander paar mouwen. Het aanbod was zonder meer schraal. Nieuwe Franse, Britse, Amerikaanse en later Italiaanse films werden immers geweerd door de censuur en een steeds strenger wordend importverbod. Aanvankelijk was men dus vooral aangewezen op films die al voor de oorlog op Belgisch grondgebied circuleerden. Oude koek zeg maar. Er waren weinig nieuwe films in de aanbieding, laat staan de gegeerde langere speelfilms die net voor de oorlog hun opmars maakten. Na een aantal maanden kreeg het bestuur het dan ook steeds moeilijker om een boeiend programma samen te stellen.

Gaandeweg kwamen de recente speelfilms enkel nog uit Duitsland. Schoorvoetend werden deze films op het programma van Cine Zoologie gezet. Dit weerhield het veelal patriottische publiek er niet van om in grote getale op te dagen. De professioneel gemaakte speelfilms met knappe filmsterren werden gesmaakt. Achter deze situatie zat natuurlijk een duidelijke strategie. De bezetter wilde maar al te graag een bijkomende afzetmarkt creëren voor de nu sterk door de overheid gesteunde Duitse filmindustrie. Cine Zoologie probeerde wel de Duitse herkomst van de films te verdoezelen door in het programmablad de aandacht te vestigen op de lengte van de film en de (vaak buitenlandse) sterren die er in meespeelden.

Film redt de dierentuin

Wanneer de Feestzaal in september 1918 dreigt opgeëist te worden als veldhospitaal voor Belgische soldaten, probeert de directeur met man en macht de bioscoop veilig te stellen. In een schrijven aan de ‘plaatscommandant der stad’ zet hij de geleden moeilijkheden van dierentuin nog eens op een rijtje en onderstreept hij het belang van de bioscoop voor het voortbestaan: ‘tengevolge der huidige gebeurtenissen zijn de gewone en bijzonderste inkomsten van den Antwerschen Dierentuin te niet gedaan, of ten minste in buitengewone mate verminderd: langs den eenen kant is het getal der leden onzer Maatschappij tot bijna een derde geslonken en langs den anderen kant hebben wij ons genoodzaakt gezien, om dit beperkte ledental nog te behouden, onze volstrekt noodige hulpmiddelen te vinden in de uitbating onzer Feestzaal. En dit is zoo waar dat gemelde uitbating, om zoo te zeggen, de eenigste bron van inkomsten is die ons nog toelaat den Dierentuin open te houden.’

Gezien het financiële succes van Cine Zoologie werd de bioscoopuitbating ook na de oorlog verdergezet. Meer dan 20 jaar zou Cine Zoologie een vaste waarde blijven in de Antwerpse bioscoopwereld.

Meer weten.

Engelen, L. & Vande Winkel, R. (2018). Cine Zoologie. Hoe film de Antwerpse dierentuin heeft gered, Borgerhout: Letterwerk.

Engelen, L., & Vande Winkel, R. (2016). ‘A Captivated Audience. Cinema-going at the zoological garden in occupied Antwerp, 1915–1918’. First World War Studies, 7(3), 243-264.

Engelen, L. & Vande Winkel, R. (2018). ‘Het filmaanbod van Cine Zoologie (1930-1936): een gevalstudie naar filmverdeling en -programmatie in de jaren dertig’. HistoriANT,  83-103.

Het gehele archief van Cine Zoologie is online raadpleegbaar via www.cinezoologie.be.

De Expo Cine Zoologie is nog tot midden november elk weekend en tijdens de herfstvakantie te bezoeken in de Zoo Van Antwerpen.

Leen Engelen is gastblogger. Ze is als mediahistorica verbonden aan LUCA School of Arts. Ze is auteur – samen met Roel Vande Winkel – van het publieksboek Cine Zoologie. Hoe film de Antwerpse dierentuin heeft gered (Letterwerk, 2018. 104p.).