Gastblog door Minne De Boodt.

Zondag 26 mei 2019 trokken de meeste Belgen naar de stembus voor de regionale, federale en Europese verkiezingen. Na 164 dagen lijkt de vorming van een federale regering nog steeds veraf. De (pre)formateurs kunnen misschien de nodige inspiratie opdoen tijdens een bezoek aan het Brusselse stadhuis. In de plafondbalken van dit gotisch gebouw staan immers de versregels van het invloedrijke Hoemen ene stat regeren sal (Hoe men een stad zal besturen) gegrift. Dit laatmiddeleeuws gedicht herinnert bestuurders al 600 jaar aan hun verplichtingen.

‘Zij die (…) willen besturen, zullen deze regels naleven’

Er is weinig geweten over de oorsprong van Hoemen ene stat regeren sal. Het gedicht kwam tot stand tussen 1330 en 1350, al valt niet te achterhalen wanneer het exact geschreven is. Ook de auteur kennen we niet. Hij was wellicht lid van de bestuurlijke elite of stond er in ieder geval nauw mee in contact. Hoemen ene stat regeren sal is dan ook voor de stadsbestuurders geschreven. Zo spreekt het gedicht ‘zij die willen besturen’ niet alleen letterlijk aan, het lijst ook hun verantwoordelijkheden op.

Hoemen ene stat regeren sal bevat verschillende centrale richtlijnen die bestuurders te allen tijde moeten naleven. Anders, zo schrijft de auteur, komt de toekomst van de stad in gevaar. Zijn waarschuwing bleef in de veertiende-eeuw niet onopgemerkt. Net als vandaag was het politieke landschap toen erg bewogen. De politieke macht was in handen van enkele elitaire families of geslachten. Vanaf de dertiende eeuw stelden groepen die uitgesloten werden van de politiek, zoals de ambachten, hun machtsmonopolie echter steeds meer in vraag. Ambachten waren beroepsverenigingen zoals de wevers, de schippers of de visverkopers. Ze protesteerden niet alleen tegen de gang van zaken maar eisten ook inspraak in het bestuur. De spanningen bereikten een kookpunt in de veertiende eeuw en mondden uit in een reeks van opstanden tegen het bestuur.

Middeleeuwse tips en tricks om te besturen

Eerst benadrukt Hoemen ene stat regeren sal dat bestuurders moeten zorgen voor eensgezindheid. In de sterk gelaagde middeleeuwse samenleving liepen de spanningen tussen sociale groepen vaak hoog op. Zo bestonden er geschillen tussen de ambachten en elitaire families onderling, terwijl de bestuurders vaak in de clinch lagen met sociale groepen die geen zeggenschap hadden binnen de politiek. Eenheid en harmonie waren met andere woorden belangrijke politieke principes. Het was de taak van bestuurders om op zoek te gaan naar een gulden middenweg. Voor partijbelangen en kibbelkabinetten was er geen plaats in de late middeleeuwen.

Vervolgens moesten bestuurders regeren in functie van het algemeen belang. In de late middeleeuwen was het algemeen belang één van de meest gebruikte politieke concepten. Bestuurders moesten verantwoording afleggen aan hun onderdanen en het gevoerde beleid moest iedereen ten goede komen. Zowel bestuurders als onderdanen gebruikten het algemeen belang om hun daden te legitimeren. Wie kan er nu tegen iets zijn dat de hele gemeenschap ten goede komt?

Bestuurders traden in de late middeleeuwen niet alleen op als wetgevers maar ook als rechters. Hierbij is het volgens Hoemen ene stat regeren sal belangrijk dat ze zowel arm als rijk rechtvaardig behandelden, zich hielden aan de regels en de privileges van hun onderdanen en criminelen verbanden. Al bestond de scheiding der machten nog niet, toch waren bestuurders onderhevig aan de wetten van hun land. Deze wetten vormden bovendien een belangrijk onderdeel van de identiteit van laatmiddeleeuwse burgers. Het politieke idee van rechtvaardigheid is zo niet alleen vandaag, maar ook in de veertiende eeuw brandend actueel.

Tot slot: net zoals de Europese Unie de Belgische regering regelmatig aanspoort om de begroting niet te laten ontsporen, benadrukt Hoemen ene stat regeren sal het belang van gezonde financiën. In de late middeleeuwen zag de belastingbetalende bevolking een gebalanceerde schatkist als een basisprincipe voor goed bestuur. Toch kwamen corrupte praktijken regelmatig voor. Rond 1300 konden zulke financiële wanpraktijken voor een groot deel van de Europese stadsbevolking niet meer door de beugel. Over het hele continent werden bestuurders aangeklaagd wegens verdenkingen van corruptie. Het financiële gesjoemel leidde zelfs regelmatig tot opstanden.

‘Het venster uit’

Neem nu 1378. In maart en augustus van dat jaar dienden de Leuvense ambachten twee petities of verzoekschriften in bij de landsheer en het stadsbestuur. Op de verlanglijst van de ambachten stonden eerlijke belastingen, een gezond schuldbeleid, controle op de financiën door middel van publieke rekeningen en vertegenwoordiging in het fiscale beleid. Zoals deze Leuvense petities duidelijk maken, gebruikten de ambachten politieke ideeën bovendien om concrete politieke veranderingen te verkrijgen. Ideeën speelden met andere woorden een actieve en strategische rol in hun tijd. Het mislopen van de onderhandelingen in 1378 zorgde ervoor dat de ambachten het Leuvense stadhuis bezetten, waarbij ze 16 schepenen het raam uitgooiden. Gelukkig voor de huidige (pre)formateurs veroorzaken vastgelopen onderhandelingen vandaag geen defenestraties. Al raad ik ze toch aan om tijdens hun bezoek aan het Brusselse stadhuis weg te blijven van de ramen.

Meer lezen.

M. De Boodt, ‘“How one shall govern a city”: the polyphony of urban political thought in the fourteenth-century duchy of Brabant’, Urban History, 46:4 (2019), 578-596.

Minne De Boodt is gastblogger. Ze is als doctoraatsbursaal verbonden aan de onderzoeksgroep Middeleeuwen van de KU Leuven. Ze doet onderzoek naar politieke ideeën in laatmiddeleeuwse Europese steden.