Hoe echografie van de foetus een kindje maakte

Wat zie je wanneer je naar bovenstaande afbeelding kijkt? De kans is groot dat je dit wazig zwart-wit beeld meteen herkent als een echografie. Het is het resultaat van een medisch technisch onderzoek dat de gynaecoloog in staat stelt te kijken naar wat er zich afspeelt in de buik van zijn patiënte. Maar een echografie is veel meer dan een medisch instrument om de ontwikkelende foetus te onderzoeken. Sinds haar popularisering in de jaren tachtig zijn de echografische beelden buiten de muren van de praktijk van de gynaecoloog getreden en deel geworden van een bredere en persoonlijkere verbeelding van de foetus. De abstracte, zwart-witte vlekken werden gebruikt door aanstaande mama’s en papa’s om hun toekomstig kind in hun geest te portretteren.

‘Ons kindje’

Da Vinci’s onderzoek van het menselijke embryo. (Royal Collection, Londen)

Op zich is het verlangen om voorbij de baarmoederwand te kijken niets nieuws. Al in de vroege zestiende eeuw maakte Da Vinci uitgebreide schetsen van hoe hij zich het leven in de buik van een zwangere vrouw inbeeldde. Maar ook buiten de studiekamers van geleerden vormden aanstaande moeders en vaders zich een beeld van hun toekomstige baby. Wat de introductie van echografie echter bijzonder maakte, was dat ze de aanstaande ouders van persoonlijke beelden van de foetus voorzag.

Voor het eerst kwamen ouders dankzij de echografie tijdens de zwangerschap in contact met afbeeldingen van hun eigen ongeboren kind. Ze konden zijn of haar bewegingen onder begeleiding van de gynaecoloog meevolgen op een klein schermpje. Het aanwijzen van de ontwikkelende handjes en voetjes, het zien van de precieze ligging van de foetus in de baarmoeder en het geluid van het kloppend hart vormden allemaal een basis om verder op te fantaseren. De naamloze foetus uit de boeken werd op deze manier vervangen door beelden van ‘ons kindje’.

Spelen met de tenen

Voetjes van een menselijke foetus. (CC BY-SA 4.0 Juan Caparrós en Gustavocarra)

De mogelijkheid om visuele informatie over de foetus te bezitten veranderde de ervaring van de zwangerschap dan ook op verschillende manieren. Voor Nadine, die een echografie onderging in 1990, zorgde dit bijvoorbeeld voor een levendige verbeelding van wat er zich in haar buik afspeelde, op een manier die een paar decennia ervoor onmogelijk was. In een gesprek over haar zwangerschapservaringen vertelde ze hoe ze tijdens haar bezoek aan de gynaecoloog steeds haar best deed om de echografiebeelden in haar geheugen te prenten. Wanneer ze dan thuis in de zetel zat, probeerde ze zich op basis hiervan in te beelden wat haar ongeboren kindje allemaal aan het uitspoken was:

ik kon bij manier van spreken
bijna met haar tenen spelen

De vrouw gebruikte de beelden die ze bij de gynaecoloog zag om aan het stampen van de foetus betekenis te geven. Haar idee dat ze als het ware met de tenen ervan kon spelen, toont hoe de echografie aan het gevoel van verbondenheid met het leven in haar buik een nieuwe dimensie gaf. De foetus was voor haar al een dochtertje met wie ze kon ravotten.

Angst

Een echografie van Chris.

Maar de mogelijkheid om een foetus van dichtbij te bekijken, bracht ook een keerzijde met zich mee. Echografie werd immers ontwikkeld om misvormingen van de foetus voor de geboorte op te sporen en indien mogelijk te behandelen. Naast een gevoel van verbondenheid met het ongeboren kind boezemde echografie bijgevolg ook angst in. Angst dat het beeld van een toekomstige zoon of dochter niet overeen zou komen met de werkelijkheid, angst dat de gynaecoloog gebreken zou ontdekken. Dit gevoel sijpelde sterk door in de woorden van Chris, die als diabetes-patiënte meerdere echo’s liet nemen in 1988. Zij koesterde een irrationele angst dat de gynaecoloog haar zou vertellen dat haar kindje een hazenlip zou hebben:

want ik had
stom
(lacht)
heel mijn zwangerschap schrik voor een hazenlip

Uit haar woorden wordt duidelijk dat Chris niet alleen wist dat de gynaecoloog aan de hand van een echografie kon ontdekken of haar kindje de gevreesde hazenlip zou bezitten, maar ook hoe deze angst haar zwangerschapservaring tekende. In dit geval stimuleerde echografie dus de verbeelding op een meer negatieve wijze: het zette Chris aan tot doemdenken. De mogelijkheid om haar foetus van dichtbij te bekijken, betekende immers ook dat ze van dichtbij alles kon zien misgaan.

Beide voorbeelden tonen aan hoe de echografie op verschillende manieren de zwangerschapservaring veranderde in de jaren tachtig. Het abstracte leven in de zwangere buik kon dankzij deze nieuwe technologie de vorm van een kind aannemen in de verbeelding, met alle gevolgen van dien. Afhankelijk van de omstandigheden waarbinnen de zwangerschap verliep, lokte echografie zowel gevoelens van verbondenheid met de foetus als angst om de gezondheid ervan uit. De zwart-witte beelden waar we inmiddels allemaal mee vertrouwd zijn, hadden dus ook een grote impact op het leven buiten de praktijk van de gynaecoloog.

Samuel Vermote is student cultuurgeschiedenis. Hij werkt aan een masterproef over de invloed van de echografie op de relatie tussen vrouwen en de medische wereld.

Titelafbeelding: Foto Nevit Dilmen (CC BY-SA 3.0).

4 reacties op “Hoe echografie van de foetus een kindje maakte

  1. Boeiend. Altijd goed, als wij historici onze nek uitsteken om in te spelen op vragen en interesses van de eigen tijd. & in die zin is deze bijdrage (en anderen op de site) mooi in de lijn van de visie van rector Rik Torfs, een hoop van betrokkenheid van academici die ik overigens zelf al lang huldig. Het leidmotief is hier dus dat elektronisch kijken de ouders en hun kijk op het ongeboren kind hebben veranderd. Ik moet dan toch met een kritische frons denken aan een opmerking van Lize Spit in een recente blog: als je echt wil genieten van een mooi moment, zoals een maaltijd, een strandervaring… laat het dan om ze te fotograferen! Onze geest is zo, dat om de indrukken diep te laten doordringen (en dus ook het plezier), je best niet technisch gaat hannessen. Maar wat ik persoonlijk nog veel interessanter vind: seksuoloog & psycholoog Piet Nijs merkte in een werk over obstetrie (‘Alles hat seine Zeit’, samen met prof. Petersen, Peeters, 2000) al op dat hij getuigenissen vernam van moeders die “bij de conceptie” in een visionair moment al zien en weten of het toekomstige kind een jongetje of een meisje zal zijn! En soms kent de mama ook de haarkleur, het karakter… Recent brengt Margot Vanderstraeten gelijkaardige berichten in haar voorlaatste roman, “Het vlindereffect”. Mijn denkllijn: we mogen zeker niet alle heil verwachten van nieuwe kijkmethoden. Soms is er als gevolg net een verarming, omdat wij de intuïtieve krachten van de geest kortsluiten. Denk ook aan de vermogens van de Aboriginals ivm communicatie via de ‘Songlines’. (beschreven door Chatwin), in pre-technologische tijden. Ook de Franse socioloog David Lebreton onderstreept recent hoe veel sms-en van op reis, de mensen bij thuiskomst stom maakt, alles is al gezegd. Meer over de paradoxale en soms op sluipende manier negatieve, nadelige effecten van meer technologie leest u in mijn artikel in De Vlaamse Jager van mei ’17. Dat stukje is als blog verschenen bij dewereldmorgen.be (30 maart): “Als je moet doden, doe het dan op een waardige manier”. Of: hoe het voor een historicus altijd goed is van meerdere markten thuis te zijn, en kriskras verbanden te leggen, out of the box.

  2. Nog een bemerking: ik herinner mij hoe ik fel onder de indruk was toen wij tijdens onze studies geschiedenis voor het eerst de foetustekening van het genie da Vinci te zien kregen. Ik schrok wel van de gedachte dat Leonardo vanuit zijn gedrevenheid om te weten, persoonlijk een menselijke baarmoeder zou hebben opengesneden… In de lijn dus van wat Andreas Vesalius zou doen voor zijn anatomische boeken, die revolutionair bleken door dat realisme. In het stukje hier lijkt de auteur te suggereren dat Leonardo da vinci “de foetus op die manier verbeeldt”. Mijn vraag blijft dus: ging de onderzoeker, tegen de tijdsgeest in, empirisch te werk na een incisie, of is deze fameuze tekening louter op verbeeldingskracht gestoeld?…

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.