Gastblog door Bente Ooms

“Tienermoeders” kwamen de laatste decennia geregeld onder de aandacht in tijdschriften, boeken en televisieprogramma’s. De beeldvorming was hierbij vaak negatief. Amerikaanse televisieseries zoals Teen Mom oogstten bijvoorbeeld kritiek omdat ze jonge moeders voorstelden als lui, dom en onverantwoordelijk. Ook in België ontving Stephanie Planckaert, de dochter van wielrenner Eddy Planckaert, harde reacties op haar tienerzwangerschap in 2005.

Toch is – en was – de perceptie op tienermoederschap in het verleden onderhevig aan veranderingen.  In de jaren negentig ontstond er in België net een positiever beeld. In de populaire cultuur werden tienermoeders steeds vaker voorgesteld als “moedige meisjes”. En daar zat de nieuwe abortuswetgeving voor iets tussen.

De uitvinding van de “tienermoeder”

Hoewel vrouwen gedurende de hele geschiedenis zwanger werden voor hun twintigste, bestond het woord “tienermoeder” niet tot het einde van de twintigste eeuw. Amerikaanse historici situeerden de “uitvinding” van de tienermoeder in de jaren 1970. Een belangrijke verklaring vormde de seksuele revolutie, die maakte dat de burgerlijke stand van zwangere vrouwen minder belangrijk werd. Waar de focus eerst lag op “ongehuwde” moeders, ging voortaan de leeftijd een belangrijkere rol spelen in de berichtgeving over en hulpverlening aan onverwacht zwangere vrouwen.

In Vlaanderen heerste er in de jaren 1970 stilte rond tienermoederschap. De term “ongehuwde moeder” bleef zo gedurende lange tijd de gangbare term. Gazet van Antwerpen vermeldde de term “tienermoeder” bijvoorbeeld pas voor het eerst in 1981. In de loop van de jaren 1990 werd het dan een meer voorkomende term. Hoe kunnen we dit verklaren? Terwijl in Vlaanderen en de Verenigde Staten de seksuele revolutie ongeveer gelijktijdig plaatsvond, verschilde de timing van de legalisering van abortus. In de VS gebeurde dat in 1973, terwijl de wet in Vlaanderen bijna twee decennia later werd doorgevoerd, namelijk in 1990. Dat was cruciaal voor de beeldvorming van “tienermoeders”. 

Over abortus en tienermoeders

Historici die kijken naar het fenomeen van tienermoederschap in de Verenigde Staten, wijzen op de impact van abortus op de beeldvorming. Ze beargumenteren dat de beeldvorming positiever werd. Omdat jonge vrouwen vanaf 1973 de mogelijkheid hadden om een onverwachte zwangerschap te beëindigen, groeide in conservatieve middens sympathie voor zij die ervoor kozen om moeder te worden. Jonge vrouwen die niet voor abortus kozen maar hun kind hielden of afstonden voor adoptie, werden nu geportretteerd als “moedig” en “krachtig”. Er ontstonden gespecialiseerde hulpverleningsorganisaties die erop gericht waren om deze “tienermoeders” te ondersteunen.

In Vlaanderen leek iets gelijkaardigs te gebeuren, maar later. Als reactie op de nieuwe abortuswet werd in 1990 het Centrum voor Relatievorming en Zwangerschapsbegeleiding (cRZ)  opgericht. Het doel van het centrum was sensibiliseren, ondersteunen en hulp verlenen bij ongewenste zwangerschap. Met hun campagnes wilde het Centrum een alternatief bieden voor abortus. In dat licht werd de Sifra-luistertelefoon opgericht, een laagdrempelig contactpunt voor vrouwen die onverwacht zwanger bleken. In 1994 werd het project uitgebreid met een contactblad voor vrijwilligsters, dat eveneens de naam ‘Sifra’ droeg.

Inspiratie voor de naamgeving ‘Sifra’ putte het Centrum uit de Bijbel. In het boek Exodus werd namelijk het verhaal van Sifra en Pua verteld. De farao droeg de twee Hebreeuwse vroedvrouwen op om alle pasgeboren Israëlitische jongetjes te doden. Sifra en Pua verzetten zich tegen dat bevel en verzonnen een list om de kinderen in leven te houden. Dat het Centrum voor de naam ‘Sifra’ koos, toont dus een connectie met de abortuswetgeving. Initieel kantte de organisatie zich ertegen en verwierf ze een belangrijke positie in het maatschappelijke debat.

Als deel van een grotere missie, ging het Centrum doorheen de jaren 1990 ook meer aandacht besteden aan de doelgroep van tienermoeders. De organisatie merkte namelijk op dat de abortuscijfers bij tienermeisjes stegen. Als reactie hierop startte het Centrum met sensibiliseringsacties voor ouders en leerkrachten. Daarnaast was er ook in het tijdschrift van Sifra aandacht voor het – in Vlaanderen nieuwe –  fenomeen van “tienermoederschap”.

“Moedige meisjes”

Het is opvallend dat het Centrum een positief beeld schetste van tienermoeders. Door negatieve stereotypes te weerleggen, creëerden ze een alternatief beeld van de tienermoeder, waarin zij een heldin was. Zo werd er uitvoerig aandacht besteed aan de druk die ouders, vrienden en leerkrachten uitoefenden op jonge vrouwen die onverwacht zwanger bleken. De buitenwereld leek vaak aan te sturen op een zwangerschapsafbreking. Volgens artikels in Sifra-contact toonde dit aan dat tienermoeders “moedige meisjes” waren, omdat ze de kracht hadden gevonden om zich hiertegen te verzetten.

De geboorte van het kind werd vaak geschetst als een ommekeer, waarbij een jong en naïef meisje transformeerde tot een verantwoordelijke moeder. Zo verscheen er in 1994 een – wellicht deels gefictionaliseerde – getuigenis in Sifra-contact, waarin een zekere Kristel, negentien jaar, werd voorgesteld als een meisje met gekleurd haar en opvallende kledij. In de woorden van het artikel was ze “een wat eigenzinnige puber die menig volwassene kwaad of bezorgd maakte”. Na haar zwangerschap groeide ze echter uit tot een “jonge vrouw met een groot verantwoordelijkheidsgevoel” en had “haar uiterlijk dat extravagante verloren”.

Beeldvorming en politiek

Deze geschiedenis maakt duidelijk dat de beeldvorming van tienermoeders vaak politiek beladen was. Terwijl televisieseries zoals Teen Mom negatieve stereotypes voedden om zo het bewustzijn over anticonceptie te vergroten bij een jonge doelgroep, bracht Sifra-contact positieve verhalen om jonge vrouwen ervan te overtuigen niet voor een abortus te kiezen. “Tienermoederschap” is een politiek fenomeen dat vaak losstaat van de concrete ervaringen van jonge moeders, die eerder grijs zijn dan zwart-wit. Geen wonder dat Stephanie Planckaert in 2019 tijdens een interview met De Morgen nog stelde dat ze het label “tienermoeder” nog steeds verafschuwde.

Bente Ooms is student in het onderzoeksseminarie cultuurgeschiedenis na 1750. Ze schrijft in het academiejaar 2023-2024 een masterproef over ervaringen met tienerzwangerschap.

Titelafbeelding: Cartoon in het eerste Sifra-contact uit 1994 (KADOC).