Een goede omkadering en, vooral, de expertise en toewijding van de medewerkers verzekeren dat het culturele erfgoed in de (erkende) archiefinstellingen in goede handen is. Net daarom verbaast het dat de rijke collecties over het Algemeen Nederlands Zangverbond (ANZ), bewaard in het ADVN |archief voor nationale bewegingen, een wel erg beschadigd stuk bevatten: een handgeschreven muziekpartij met een grote scheur doorheen de zeven bladen. Wilde iemand deze Medley zangfeest misschien weggooien en bedacht hij/zij zich alsnog? Of was er verstrooidheid in het spel? De ware toedracht schuilt echter in een intrigerend incident.

De uitvoerder van deze Medley van vijf Vlaamse volksliedjes, bedoeld voor het Vlaams Nationaal Zangfeest, was de wereldvermaarde Brusselse jazzmuzikant Toots Thielemans (1922-2016). Op 23 april 1978 was hij uitgenodigd om de eenenveertigste editie van het jaarlijkse evenement van een eigen muzikaal accent te voorzien. De gescheurde papieren blijken zo het restant van een beruchte episode uit het Vlaams nationalisme: volgens de overlevering stormde tijdens het optreden een man uit de tribunes het podium op en greep hij de papieren van Thielemans’ pupiter om ze aan stukken te trekken. Wellicht nam de geluidstechnicus de snippers later mee naar huis: het is alleszins via hem dat ze jaren later aan het ADVN werden overgedragen.

Onenigheid

De grote lijnen van het verhaal zijn dan wel gekend, over de details is er minder eensgezindheid. Zowel over de identiteit van de dader als over de aanleiding en het verloop van het tumult lopen de versies uiteen. Het begon meteen in de kolommen van de nationale pers, die met belangstelling – en doorgaans onbegrip – over het incident berichtte. Hugo Camps schreef in Het Belang van Limburg over ‘de ontmaskering van sommige Vlaamse zielepoten’, in andere kranten klonk het dat Thielemans van het podium was verjaagd of zelfs helemaal niet aan spelen toegekomen.

Elders was het oordeel milder, en in flamingante hoek was er zelfs regelrecht begrip. Men nam het de jazzmuzikant kwalijk dat hij zich kort voordien op de radio als een Franstalige Brusselaar had geprofileerd. De Taktivist, het mededelingenblad van het Taal Aktie Komitee uit de Brusselse Rand, achtte Thielemans daarom zélf schuldig aan het incident. En het rechtse, satirische ’t Pallieterke, dat wekenlang over het zangfeest schreef, had het ronduit over ‘een moedige daad, door het hele Sportpaleis geapprecieerd’.

Uitzonderlijk was tumult op (of rond) het Vlaams Nationaal Zangfeest allerminst. Zeker in de jaren 1970 stelde het publiek zich vaak ongedisciplineerd op, en kregen onder meer Louis Neefs en Ann Christy een matig tot slecht onthaal. Nog in de jaren 90 zou Clouseau met boegeroep worden verwelkomd en werden de optredens van Ramses Shaffy en Hans de Booy zelfs in laatste instantie afgeblazen. Het ANZ wist na het radio-optreden van Toots Thielemans in 1978 dus waaraan zich te verwachten. De hoop dat diens jazzy arrangement van Sneeuwwit vogeltje en vier andere bekende volksliederen de sceptici zou overtuigen, bleek echter een misrekening.

Verrassende sporen

Wie was nu degene die de rechtstreekse confrontatie met Toots aanging? In online nieuwsgroepen en discussieforums viel meermaals de naam van advocaat Edwin Truyens, toenmalig leider en medeoprichter van de Nationalistische Studentenvereniging (NSV). Hij zat tijdens het bewuste zangfeest inderdaad in het Sportpaleis en bracht zelfs sympathie op voor de protestactie. Toch was hij niet de dader: hij had in 1978 een plaats hoog in de zijtribune, van waar hij de echte verantwoordelijke goed kon zien: Piet van den Bergh (1920-ca. 2012), destijds uitbater van een radicaal flamingant café en later Antwerps provincieraadslid voor het Vlaams Blok. Hoewel onder meer ’t Pallieterke Van den Bergh, ook bekend onder de veelzeggende naam ‘Piet Kopstoot’, identificeerde, wordt de laatste jaren toch steevast Truyens met de vinger gewezen – en dit, niet geheel onbegrijpelijk, tot diens ergernis.

Getuigenissen spreken elkaar nog op andere punten tegen. Kwam Van den Bergh meteen in actie of pas tegen het einde van de medley? Speelde Thielemans voort of verliet hij het podium? Hoe reageerden de andere aanwezigen? En ook: in hoeverre was het incident racistisch geïnspireerd? Volgens sommigen klonk in het rumoer immers de kreet ‘Geen negermuziek op het zangfeest!’ Vast staat dat jazzmuziek, met haar Afro-Amerikaanse wortels, vaak op raciale gronden werd bekritiseerd. Bovendien huldigde menig flamingant in die jaren een radicaal antivreemdelingenstandpunt, dat in 1979 met de oprichting van het Vlaams Blok een politieke vertaling kreeg.

Vele vragen, kortom. Voor het zangfeest van 1978 is er echter een deur naar het verleden die voor historici meestal gesloten blijft: een integrale geluidsopname. Daarop valt te horen hoe de bekende volksliederen een grondige herwerking hadden gekregen, wat puristen ongetwijfeld stoorde. Aanvankelijk is er nog lauw applaus, maar vanaf het derde lied weerklinken kabaal en sporadisch tromgeroffel uit de tribunes. Diep in slotnummer De mosselman volgt dan de ontsporing: in een solopassage zwijgt de harmonica opeens vier maten, terwijl een hels gejoel losbarst. Thielemans valt echter snel opnieuw in – zij het aanvankelijk met enige aarzeling en onder aanhoudend rumoer. Wat de toeschouwers precies riepen, valt echter niet te onderscheiden, evenmin als tegen wie de verontwaardiging was gericht: de jazzmuzikant of de onverlaat?

Het eenenveertigste zangfeest was ontluisterend voor de Vlaamse beweging, maar confronteert ook historici met een ongemakkelijke waarheid. Zelfs al gaat het om een relatief recente gebeurtenis en zijn er tal van bronnen, van getuigen over archiefmateriaal tot geluidsopnames, dan nog ligt een eenduidige interpretatie buiten bereik.

Meer lezen.

A. Stynen, ‘Scheuren in het verleden. Getuigenissen van een bewogen Vlaams Nationaal Zangfeest’, in: ADVN-Mededelingen, nr. 48, 2015, 4-9.

P. Cordy, Wij zingen Vlaanderen vrij. Het verhaal achter 75 jaar Vlaams Nationaal Zangfeest, Leuven, 2012.

Andreas Stynen is als doctor-assistent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet momenteel onderzoek naar de rol van herinneringen, emoties en cultuur in nationale bewegingen.