Door Thammy Guimarães Costa Borges (vertaald door Jasper Snoeys)
Juni 1926. De Pincio meert aan in de haven van Rio de Janeiro (Brazilië). Aan boord: de Pools-Franse wetenschapper Marie Curie. Ze is in Brazilië voor een 44-daags bezoek dat een blijvende impact zal hebben op de wetenschappelijke gemeenschap van het land. Curie, tweevoudig Nobelprijswinnares en beroemd om haar ontdekking van polonium en radium, neemt er deel aan conferenties, geeft er lezingen over radioactiviteit en bezoekt verschillende wetenschappelijke instellingen. Daarnaast doet ze ook – terecht – aan sightseeing in de toenmalige Braziliaanse hoofdstad.
Door haar bijzondere status als vrouwelijke wetenschapper bracht de aanwezigheid van Curie een ongekend debat op gang over vrouwen en wetenschap in de Braziliaanse samenleving. Niet alleen wetenschappers waren geïnteresseerd in wat Curie in Brazilië kwam doen. Ook lokale kranten en tijdschriften, vooral in Rio de Janeiro, schreven uitgebreid over haar bezoek aan het land – en dan in het bijzonder over haar prestaties en modekeuzes. Het feit dat Curie – die in de Franse kranten van die tijd steevast Madame Curie werd genoemd – een wetenschapsvrouw was, keerde erg vaak en op verschillende manieren terug in de artikels.
Vrouwen, wetenschap en media
De Braziliaanse Academie van Wetenschappen sponsorde sinds haar oprichting in 1916 de popularisering van de wetenschap. De vereniging organiseerde conferenties, communiceerde over haar activiteiten in kranten en richtte in 1923 het allereerste radiostation van Brazilië op – ‘Rádio Sociedade’ – met telkens als doel om wetenschap, kunst en volksonderwijs te promoten. Het tweewekelijkse tijdschrift van de radio, ‘Revista Electron’, publiceerde in een speciale editie dan weer de toespraken die tijdens een door de Academie georganiseerde zitting voor Curie werden gehouden. Juliano Moreira, de voorzitter van de Academie, verklaarde een “fervent voorstander van de beweging voor gelijkheid van vrouwen” te zijn en zei dat “als de vrouw het hoogtepunt van kennis kan bereiken, zoals Mevrouw Curie dat deed, zij steeds gehoord moet worden”.
Maar andere media hadden andere opvattingen over de relatie tussen vrouwen en de productie van kennis. Journalist Saul de Navarro, die schreef voor de ‘Revista Semanal’, onderstreepte dat vrouwen niet “geneigd” zijn om wetenschap te bedrijven, omdat ze de “standvastigheid, weerstand en vasthoudendheid” missen die vereist is voor een dergelijke onderneming. Hij voegde er bovendien minachtend aan toe dat “men zich kan afvragen welke wonderbaarlijke reeks onthullingen het gevolg is van hun nieuwsgierigheid; welke nieuwe werelden zouden kunnen worden onthuld door vrouwelijke nieuwsgierigheid!” Voor Navarro was Curie dan ook een uitzonderlijke vrouw, net als de moeder van God – met wie ze bovendien haar naam deelde – een rolmodel om naar op te kijken, maar uiteindelijk onbereikbaar.
In het tijdschrift ‘O Malho’ stond in een niet-ondertekend artikel met de titel “Het ware feminisme” dat de naam van Curie “de meest legitieme standaard van glorie voor vrouwen vormt, wier intelligentie de futiliteit en banaliteit die zo gebruikelijk zijn in de gewoonten van deze dagen van tafel veegt”. Daarbij benadrukte de auteur dat ze “zonder schandalen of turbulenties” zegevierde en “haar sekse tot het meest exquise niveau verhief, door intelligentie en liefde voor kennis”. Het was dan waarschijnlijk ook vanuit dat streven van Braziliaanse vrouwen naar glorie, dat de auteur ervoor koos om de controverse te negeren waarin Curie was verwikkeld geraakt toen haar affaire met Paul Langevin vijftien jaar eerder bekend raakte.
Niet alles is lof
Maar de bewondering beschermde Marie Curie niet tegen fake news. Zo werd ze uitgenodigd voor een bezoek aan het dorp Thermas de Lindoia (het huidige Águas de Lindoia) waar de Italiaanse arts Francisco Tozzi de genezende eigenschappen van het thermale water in de regio onderzocht. Tozzi vermoedde namelijk dat die te danken waren aan radioactiviteit – iets waar Curie wel iets van afwist. Ter gelegenheid van dat bezoek accepteerde Curie een cheque voor het Institut du Radium – een erg prestigieus onderzoekscentrum dat zich bezighield met het bestuderen van radioactiviteit en dat Curie zelf leidde. Maar ‘Folha da Manhã’, een lokale krant, schreef daarover dat ze persoonlijk “duizenden franken” kreeg.
De Franse ambassade in Brazilië bood Curie de ruimte om de kwestie publiekelijk op te helderen met een openbare tekst, maar adviseerde haar om verdere polemiek te voorkomen. Madame Curie koos er uiteindelijk dan ook voor om de cheque terug te sturen.
“Een moderne heilige”
Uiteindelijk tastte het incident met de cheque het heilige imago van Marie Curie niet aan. Haar aura van een goddelijk aangestelde wetenschapper bleef in stand door de (verslagen van) eindeloze ereceremonies die door verschillende wetenschappelijke instellingen en verenigingen werden georganiseerd en haar aandacht tijdens haar verblijf op Braziliaanse bodem opeisten. Kranten publiceerden anekdotes die haar wetenschappelijke ascese illustreerden, zoals wanneer ze het bezoek van een prominente arts weigerde omdat ze druk aan het studeren was. Kroniekschrijvers benadrukten dan ook aan hun lezers dat Curie een voorbeeld was dat gevolgd moest worden.
In het jaar dat ze Brazilië bezocht, werd Marie Curie ook lid van de Braziliaanse Academia van Wetenschappen – als eerste vrouw ooit. Toch duurde het nog 25 jaar voordat de Academie ook Braziliaanse vrouwelijke wetenschappers opnam. Ook al bracht de aanwezigheid van Curie gesprekken op gang over de positie en de rechten van vrouwen in de Braziliaanse samenleving, in wetenschappelijke kringen werd haar vrouw-zijn net vaak losgekoppeld van haar imago.
Dat Curie door haar prestaties barrières overwon, staat buiten kijf. Maar de trage opname van Braziliaanse vrouwen in de Academie van Wetenschappen symboliseert tegelijkertijd de voortdurende strijd voor gendergelijkheid in de wetenschap. We moeten dus naast het vieren van Curie ook stilstaan bij de ontelbare vrouwen wier potentieel onderbenut bleef en blijft door verschillende drempels in de samenleving.
Meer lezen?
Bernardo Esteves, Luisa Massarani en Ildeu de Castro Moreira, “Marie Curie’s visit to Rio de Janeiro in 1926 and the Brazilian press”, Revista Da Sociedade Brasileira De História Da Ciência, 5/2, 2007, 134-148.
Kaat Wils, “The Revelation of a Modern Saint: Marie Curie’s Scientific Asceticism and the Culture of Professionalised Science” in Beyond Pleasure, onder redactie van Kaat Wils, Leen Van Molle en Evert Peeters, 2022, 171–189.
Radioactive, film gerealiseerd door Marjane Satrapi [momenteel te streamen op Apple TV], 2020.
Thammy Guimarães Costa Borges is een doctoraatsstudent in het door ERC-gefinancierde project Global Academies (overeenkomst nr. 101042343). Daarin wordt de rol van wetenschappelijke genootschappen in de globalisering van de wetenschap onderzoekt. Het onderzoek van Thammy richt zich op de genderverhoudingen binnen Braziliaanse wetenschappelijke genootschappen en de verschillende manieren waarop vrouwen hun plaats in wetenschappelijke omgevingen innamen. Voordat ze zich aansloot bij de Onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis sinds 1750 aan de KU Leuven, studeerde Thammy Geschiedenis aan de Federale Universiteit van Tocantins (Brazilië) en Sociale en Culturele Antropologie aan de KU Leuven (België).
This project has received funding from the European Research Council (ERC) under the European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme (GLOBAL ACADEMIES, grant agreement n° 101042343).
Titelafbeelding: Marie Curie (vijfde van links), vergezeld door leden van de Brazilian Federation for Women’s Advancement, poseert voor de iconische Suikerbroodberg in Rio de Janeiro. Het bezoek van Curie leverde feministische organisaties en evenementen heel wat publiciteit op. Bron: Nationaal Archief van Brazilië.