Door Jasper Snoeys
Wie het bekende Museumsinsel in Berlijn bezoekt, kan sinds 2021 niet naast het achttiende-eeuwse Stadtschloss kijken. Officieel heet dat paleis Humboldt Forum en er vinden verschillende tentoonstellingen en evenementen plaats, zoals een theaterspektakel over het Palast der Republik dat in de Duitse Democratische Republiek (DDR) op dezelfde plaats stond. Dat de Duitse hoofdstad op elke straathoek een stuk geschiedenis herbergt, is hier niet anders: het paleis is namelijk niet zomaar een paleis.
“Wat zeggen de reviews op Google Maps?”
Ter voorbereiding op een trip naar het Humboldt Forum blijken online recensies op Google Maps voor veel toeristen interessant. Iemand schrijft er dat het ‘Indrukwekkend [is] om te zien hoe de geschiedenis hier weer tot leven komt en er tegelijk een nieuwe culturele bestemming is gevonden’. Of nog, over het dakterras: ‘Wat een adembenemend uitzicht. Net geopend, en de meeste delen lijken erg op het originele gebouw. Erg rijke geschiedenis.’ Het bezoeken waard, zo klinkt het.
Toch bevatten die recensies meer dan een oordeel: de negatieve commentaren trekken het historische karakter van het paleis in twijfel. Iemand schreef dat het een ‘imitatiekasteel is dat feitelijk in Euro Disney thuishoort’, gevolgd door een forse: ‘Het DDR verleden probeert men hier weg te poetsen’. Iemand die opgegroeid was in de DDR en het Palast der Republik kende, schreef dat het een ‘schande’ is dat het Palast afgebroken werd, waardoor ‘het verleden van de DDR-burgers uitgewist wordt’.
Dat een schijnbaar onschuldig barok paleis zoveel weerstand opwekt, is niet zonder reden. Het oude Stadtschloss, waar de koninklijke en keizerlijke families van Pruisen en Duitsland resideerden, werd in 1950 op aangeven van toenmalig DDR-leider Walter Ulbricht opgeblazen. Dat had te maken met de schade door de bombardementen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, maar vooral met de betekenis van het paleis. Het symboliseerde immers de monarchie en stond daarmee lijnrecht tegenover de arbeiderssamenleving zoals die zich moest voltrekken in het naoorlogse Oost-Duitsland.
Een paleis voor het volk?
Die nieuwe socialistische samenleving had nood aan een ander paleis van en voor het volk, vond Ulbricht. Het Palast der Republik, dat in 1976 opende, bood de Oost-Berlijners een restaurant, concertzaal én werkende telefoons in de inkomhal. Dat er in het Palast ook een Volkskammer was, waar het schijnparlement samenkwam, wordt af en toe vergeten. De modernistische architectuur en het DDR-embleem dat de gevel sierden ademen bovendien misschien vooral ostalgie uit; het nostalgische – maar veelal te positieve – gevoel naar de op Sovjet-leest geschoeide DDR. Toch was het een plek die vele inwoners van Oost-Berlijn liefhadden, zoals ook te lezen is in de reviews op Google Maps. Waarom moest het dan wijken voor het oude Stadtschloss?
Die beslissing heeft vooral te maken met de periode ná de hereniging van Duitsland, omstreeks 1990, en hoe dat andere Duitsland, de Bondsrepubliek (BRD), het Palast in het centrum van de nieuwe hoofdstad beschouwde als een laatste herinnering aan de autoritaire politiestaat die de DDR, in hun ogen, was. Het stond volgens hen bovendien de opbouw van een nieuwe collectieve Duitse identiteit in de weg. Net als de Mauer moest het paleis wijken. Dat het Palast vanwege asbest moest sluiten, kwam mooi uit. Omdat een renovatie te duur was, besliste het Duitse parlement in 2003 om het af te breken.
Die afbraak passeerde evenwel de herinneringen, emoties en betekenissen die veel Oost-Duitsers – of toch Oost-Berlijners – aan de plek koppelden. Iets wat lang onderdeel van hun leven was geweest, werd nu plots weggeveegd – of zoals iemand het op Google Maps schreef: ‘ze [hebben] de geschiedenis uitgewist en met de grond gelijk gemaakt’. Alsof hun ervaringen en identiteit deel waren van een ongewenst stuk Duitse geschiedenis, meer zelfs: alsof zij dat zélf waren. ‘Ik zal ons Palast der Republik echt voor altijd missen. (….) Wat zal het volgende zijn dat moet verdwijnen?’ Iets verderop valt te lezen dat het Palast ‘een echt cultureel centrum [was], vol leven, waar het verder grijze socialisme zichzelf een wat kleurrijke façade gaf’. Niet voor niets kregen de West-Duitsers al snel de bijnaam besserwessi’s.
Erfgoed is mensenwerk
Dat het oude Stadtschloss op dezelfde plek als het Palast opduikt, is vooral een poging om het oude historische centrum van de stad, van voor de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog en de deling van Duitsland, te herstellen. In 1993 al reconstrueerde de Franse kunstenaar Catherine Feff met canvassen de façades van het oude Stadtschloss. Hoewel dat uitzicht sommigen kon bekoren, vormde het steeds meer vervallen Palast al snel het decor voor protesten. De Noorse artiest Lars Romberg versterkte die door in 2005 het woord Zweifel op het gebouw te plaatsen. Op Google Maps benadrukt iemand bovendien dat ook het Stadtschloss niet onbesproken was, het representeerde namelijk ‘de exacte periode (…) waarin koloniën tot slaaf werden gemaakt’.
De afbraak van het Palast werd stevig vertraagd, maar ook de debatten over hoe het oude Stadtschloss herop te bouwen liepen verre van vlot. Dat de plek van het afgebroken Palast dienstdeed als groene ligweide deerde weinig Berlijners – die open plek in het midden van de stad had nog wel iets, klonk het. ‘Waarom heeft men er geen woningen gebouwd?’, valt dan ook op Google Maps te lezen. Of nog: ‘Het geld had men beter gebruikt om scholen mee te bouwen.’ Alles behalve dat verdomde Stadtschloss.
Toch verrees vanaf 2013 het oude Stadtschloss, volgens iemand op Google Maps een ‘zielloze bunker’, terug uit de assen van 1950. Om het verschil met die eerste versie te benadrukken, is, toevallig of niet, de oostgevel strak, grijs en rechthoekig, zonder de pracht en praal die het barokke paleis typeerde. Het verklaart hoe erfgoed, datgene wat we in onze straten als geschiedenis typeren, nooit automatisch en uit zichzelf een betekenis heeft – ook al lijkt dat misschien zo. Het zijn net mensen die de geschiedenis maken, en datzelfde geldt ook voor erfgoed. Dat veel reviews op Google Maps het vooral hebben over het dakterras en de bar, hoort daar evenzeer bij.
Meer lezen?
Sharon Macdonald (ed.), Doing Diversity in Museums and Heritage: a Berlin Ethnography (Transcript, 2022).
Brian Ladd, The Ghosts of Berlin: Confronting German History in the Urban Landscape (The University of Chicago Press, 2018).
Carol Anne Costabile-Heming, ‘The reconstructed City Palace and Humboldt Forum in Berlin: restoring architectural identity or distorting the memory of historic spaces?’, Journal of Contemporary European Studies, 25 (4), 441-454 (2017).
Jasper Snoeys is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij voert onderzoek naar de emotionele en zintuiglijke ervaringen van erfgoedtoerisme in België. Daarnaast is hij ook mederedacteur van Cultuurgeschiedenis.be. Titelafbeelding: Het in 2021 geopende Humboldt Forum langs de oostelijke zijde bekeken. De moderne betonnen zijgevel en het contrast met de heropgebouwde barokke façades van het achttiende-eeuwse Stadtschloss vallen hier op. Rechts achteraan de Berlijnse Dom. (Bron: ArildV, Wikimedia Commons, licentie Creative Commons)