Door Christiaan Engberts
Tijdens het feestjaar naar aanleiding van 600 jaar KU Leuven schrijft postdoctoraal onderzoeker Christiaan Engberts elke maand een blogtekst over de geschiedenis van de Leuvense universiteit in de wereld. Dit is de vierde blogtekst uit de reeks, zijn andere blogteksten kan je hier lezen.
Leuven tijdens de contrareformatie
Rond 1600 waren katholieken en protestanten over heel Europa in een hevige strijd verwikkeld. De godsdiensttwisten hadden dan ook een sterke impact op de Leuvense universiteit. De vele gevechten en troepenbewegingen in de buurt van de stad zorgden ervoor dat het onderwijs aan de universiteit in de laatste decennia van de zestiende eeuw op een laag pitje kwam te staan. Rond de eeuwwisseling stabiliseerde de situatie zich; de universiteit groeide toen uit tot een katholiek bolwerk in de buurt van het front. Katholieke studenten uit de protestantse Noordelijke Nederlanden trokken in groten getale naar Leuven. Maar nog opmerkelijker was de plots sterk groeiende aanwezigheid van Ierse geestelijken en studenten in de stad.
Ieren in Leuven
De positie van katholieken in Ierland was op dat moment namelijk penibel. De Engelse kroon had een protestantse staatskerk opgericht en de Katholieke Kerk werd geconfronteerd met repressieve wetten. Kloosters werden gesloten, bisschoppen werden vervolgd en katholiek onderwijs was niet meer mogelijk. Dat leidde tot een grote stroom van Ierse vluchtelingen naar de katholieke staten van het Europese vasteland. Vooral in de landen die onder de Spaanse kroon vielen, stichtten zij colleges en seminaries om toch katholiek onderwijs te kunnen blijven geven. In Leuven werden in de zeventiende eeuw zo maar liefst drie Ierse colleges opgericht: het minderbroederklooster St.-Antonius (1607 – vaak simpelweg “Iers College” genoemd), het College der Ierse Dominicanen (1622) en het Iers Pastoraal College (1624).
Er waren een aantal redenen waarom Leuven zo’n aantrekkelijke vestigingsplaats was voor Ierse colleges. In de eerste plaats vielen de Zuidelijke Nederlanden onder de Spaanse monarchie, die de Ierse katholieken een warm hart toedroeg. Daarnaast was in de buurt van Leuven een Iers regiment gelegerd en de rijkere leden daarvan bleken erg bereid om het Ierse katholiek onderwijs in Leuven te sponsoren. Tenslotte maakte de beperkte invloed van de Jezuïeten aan de Leuvense universiteit de stad voor sommige Ieren bijzonder aantrekkelijk. Omdat de Ierse Jezuïeten op het Iberisch schiereiland namelijk een sterke band hadden opgebouwd met gelovigen met een Angelsaksische achtergrond, was het voor Franciscanen met wortels in de Oud-Ierse (Gaelic) gemeenschap juist aantrekkelijk om ergens anders een onderkomen te zoeken. Dit nieuwe onderkomen vonden zij in Leuven.
Ierse nation building in St.-Antonius
Het werk van de minderbroeders van het St.-Antonius-klooster, gelegen aan de Varkensmarkt (vandaag het Pater Damiaanplein), speelde bovendien een belangrijke rol in de opkomst van een nieuwe Ierse nationale identiteit. Dat was met name het gevolg van de verschillende publicaties die in de eerste helft van de zeventiende eeuw door de Ierse Franciscanen in Leuven uitgegeven werden. Die werken behoorden tot de vroegste studies naar de geschiedenis van Ierland en benadrukten hoezeer dat verleden verweven was met de geschiedenis van het katholicisme.
Onder leiding van Mícheál Ó Cléirigh (Michael O’Clery) verschenen bijvoorbeeld de Annals of the Four Masters (1636), een politieke geschiedenis van Ierland waarin een belangrijke rol was weggelegd voor de heiligen en geestelijken. Enkele jaren later publiceerde Ó Cléirigh’s collega John Colgan een verzameling Ierse heiligenlevens onder de titel Acta Sanctorum Hiberniae. De boeken van Ó Cléirigh en Colgan leverden een belangrijke bijdrage aan een nieuw Iers zelfbewustzijn, dat gegrond was in het idee dat Ierland al sinds haar vroegste dagen een ‘Eiland van Heiligen en Geleerden’ was.
De geleerde monniken van St.-Antonius benadrukten daarnaast ook het belang van het Oud-Iers als onderdeel van een Iers-katholieke nationale identiteit. Dat blijkt met name uit het Oud-Ierse druklettertype dat zij ontwierpen. De eerste Oud-Ierse drukletter was in de jaren 1570 ontwikkeld door de Engelsen en diende als hulpmiddel in de strijd tegen het Ierse katholicisme. Maar veel Ieren vonden die letter te veel afwijken van het Oud-Ierse handschrift. De latere Leuvense drukletters werden dan ook door velen als de eerste échte Oud-Ierse drukletters gezien.
Waar de in Engeland ontworpen letters geïnspireerd leken op bestaande Latijnse drukletters, waren de Leuvense gebaseerd op het handschrift van de Iers-Leuvense Franciscaan Maol Brighde Ó hEodhusa (Bonaventura O’Hussey). In 1611 werd die Leuvense letter voor het eerst in een boek gedrukt, namelijk in een door Ó hEodhusa opgestelde catechismus. Die eerste publicatie werd dan wel in Antwerpen gedrukt, enkele jaren later schafte ook St.-Antonius een eigen drukpers aan die in de daaropvolgende decennia werd gebruikt om religieuze literatuur voor een breed Iers publiek – zowel in Ierland als op het Europese vasteland – te drukken.
Een nieuwe start
Toen de Leuvense universiteit in 1797 werd opgeheven, sloot ook het St.-Antonius-klooster zijn deuren. In de bijna twee eeuwen van zijn bestaan heeft het college honderden missionarissen, priors en zelfs bisschoppen en aartsbisschoppen voor Ierland opgeleid. Daarnaast hebben de zeventiende-eeuwse geleerde Franciscanen van St.-Antonius een belangrijke bijdrage geleverd aan een ontluikende Iers-katholieke nationale identiteit. Toen Leuven in 1817 een nieuwe universiteit kreeg, maakte St.-Antonius geen doorstart. Toch zijn de Ierse sporen niet volledig verdwenen: sinds 1984 zetelt het Leuven Institute for Ireland in Europe in het oude pand aan het Pater Damiaanplein. Zo blijft de band tussen Leuven en Ierland tot op de dag van vandaag gehandhaafd.
Meer lezen?
Mícheál Mac Craith, ‘’Beathaíonn na Bráithre na Briathra’: The Louvain Achievement,’ Seanchas Ardmhacha: Journal of the Armagh Diocesan Historical Society 21/22 (2007/2008), 86-123.
Dermott McGuinne, ‘The ‘Louvain Irish’ printing type,’ De Gulden Passer 68 (1990), 119-138.
Christiaan Engberts werkt als postdoctoraal onderzoeker aan de transnationale geschiedenis van de Leuvense universiteit in het kader van haar 600-jarige jubileum in 2025. In 2019 promoveerde hij aan de Universiteit Leiden met een proefschrift over wetenschappelijke deugden en wederzijdse evaluatie onder Duitse geleerden in de late 19e en vroege 20e eeuw. In de jaren voorafgaand aan het onderzoek naar de transnationale geschiedenis van de Leuvense universiteit doceerde hij cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en publiceerde hij onder meer over de geschiedenis van de oriëntalistiek en de psychologie.
Titelafbeelding: De oud-Ierse drukletter die in de vroege zeventiende eeuw in Leuven ontworpen is. (Bron: DBNL)
