Door Christiaan Engberts
Tijdens het feestjaar naar aanleiding van 600 jaar KU Leuven schrijft postdoctoraal onderzoeker Christiaan Engberts elke maand een blogtekst over de geschiedenis van de Leuvense universiteit in de wereld. Dit is de zesde blogtekst uit de reeks, zijn andere blogteksten kan je hier lezen.
Er zijn weinig plaatsen in Leuven waar een bezoeker zo gemakkelijk van continent naar continent kan wandelen als in de Kruidtuin. Niet meer dan enkele tientallen meters scheiden de tropische waterplantenkas van de Alpenkas en de cactus- en succulentenkas van de cameliapercelen. Deze rijke verzameling van planten uit de hele wereld heeft uiteraard een lange en veelbewogen geschiedenis.
De eerste Kruidtuin
In 1617 kreeg de geneeskundige Michiel van Ophem als eerste Leuvense hoogleraar een leeropdracht voor plantkunde toegewezen. Dat was slechts een deel van zijn takenpakket. In het wintersemester onderwees hij zijn studenten in de anatomie en in het zomersemester nam hij ze mee langs de kloostertuinen en rond de stadsmuren op zoek naar planten met medische toepassingen. Meer dan een eeuw lang waren de Leuvense plantkundigen gedwongen om dat soort tochten door de stad te ondernemen omdat zij geen eigen botanische tuin tot hun beschikking hadden. Pas in 1738 nam de befaamde medicus Hendrik Jozef Rega het initiatief tot de oprichting van een universitaire kruidtuin vlak bij de medische faculteit op de hoek van de huidige Kapucijnenvoer en Minderbroedersstraat.
De oprichting van die tuin gaf een nieuwe generatie van botanisten de mogelijkheid om ook te experimenteren met planten die geen farmaceutische werking hadden. Johannes Michaux, die in 1745 de leiding over de Kruidtuin kreeg, was bijvoorbeeld vooral geïnteresseerd in het cultiveren van exotische soorten. Hij kon de gemeenteraad zelfs overtuigen om een serre te bouwen voor zijn favoriete tropische plant: de ananas. Maar Michaux beperkte zich niet tot het opkweken van ananassen. Hij kocht zaden en zaailingen van botanische tuinen in Engeland, Duitsland, Frankrijk en Nederland en werd door bezoekers uit heel Europa geprezen om de rijke en goed onderhouden plantenverzameling van de Leuvense Kruidtuin.
De nieuwe Kruidtuin
Toen de universiteit in 1797 onder Frans bewind haar deuren sloot, werd de tuin door de stad overgenomen. Bij de oprichting van de Leuvense rijksuniversiteit in 1817 werd de oude tuin echter te klein en te slecht onderhouden bevonden. De universiteit kocht daarom een nieuw perceel aan de andere zijde van de Kapucijnenvest aan, waar de Kruidtuin zich vandaag de dag nog steeds bevindt. Onder leiding van de hoogleraren Franz Joseph Adelmann (1817-1830) en Martin Martens (1836-1847) brak zo een nieuwe periode van voorspoed aan voor de botanische tuin.
De nieuwe behuizing werd bovendien ontworpen door niemand minder dan hofarchitect Charles Vander Straeten. Tussen 1819 en 1823 bouwde hij onder meer het neoclassicistische poortgebouw, een goed verwarmde oranjerie en een modern ogend kassencomplex. Net als Michaux onderhield Martens nauwe contacten met botanische tuinen in heel Europa. In zijn correspondentie spreekt hij over uitwisselingen van zaden en zaailingen met collega’s in Berlijn, Bonn, Breslau, Frankfurt, Göttingen, Halle, Hamburg, Heidelberg, Leipzig, Montpellier, München, Parijs, Wenen en Würzburg.
Het netwerk van Martens bestond niet enkel uit collega’s die in het buitenland botanische tuinen leidden. Zo stuurden in Mexico werkzame Belgische biologen in de loop van de jaren 1840 honderden verschillende orchideeën naar Leuven. Deze verzameling werd nog verder uitgebreid met zendingen uit Brazilië. In 1837 stuurde de Belgische overheid een collectie van ongeveer 100 orchideeën naar Leuven. Dankzij de Pruisische consul Saportas kwamen hier een paar jaar later nog enige honderden exemplaren bij. Saportas had die waarschijnlijk verkregen via zijn contacten in Rio de Janeiro, waar zijn Antwerpse handelshuis ook een vestiging had. In een tijd van ‘orchidomania’ of ‘orchidelirium’ waren deze giften zeer welkom. Tegen het einde van de eeuw werd er zelfs een speciale orchideeënserre in de Kruidtuin aangelegd.
De belangrijkste bijdragen aan de nieuwe bloeiperiode van de Kruidtuin kwamen niet van de directeuren-hoogleraren, maar van de hoofdtuiniers. Andreas Donkelaar en zijn zoon Henri drukten in de eerste helft van de negentiende eeuw hun stempel op de tuin. De grote verzameling Japanse camelia’s die vandaag de dag nog in Leuven te bewonderen is, is dan ook terug te voeren op de expertise van vader Donkelaar. Het enten van camelia’s was een van zijn specialisaties. Toen een zending Japanse camelia’s bestemd voor de Leidse Hortus Botanicus in 1829 bijna geheel afgestorven in de Antwerpse haven arriveerde, werden de planten meteen naar Leuven gestuurd in de hoop dat Donkelaar ze zou kunnen redden. Met resultaat: bijna alle planten overleefden en bleven ook na de splitsing van België en Nederland in 1830 in Leuven. In de jaren daarna slaagde Donkelaar erin om verschillende nieuwe cameliavarianten op te kweken.
De tuin, de stad en de wijde wereld
Na de splitsing van België en Nederland werd de Leuvense rijksuniversiteit opgeheven. De Kruidtuin kwam – net als in 1797 – in het bezit van de stad. De hoogleraar botanie van de nieuwe katholieke universiteit bleef echter nog enige tijd als directeur functioneren. Toen het hoogleraarschap en de directeurspositie in 1847 ontkoppeld werden, kwam de nadruk steeds meer te liggen op de dubbele rol van de Kruidtuin: tot op de dag van vandaag is haar functie als stadspark namelijk even belangrijk als haar rol als universitaire tuin. Met haar tropische kassen en cameliaperken blijft de tuin een plek waar de stad en de wijde wereld samenkomen, en net dat zorgt ervoor dat zij ook vandaag voor zowel de universiteit als voor een breed publiek aantrekkelijk is.
Meer lezen?
Marika Ceunen, Jan Vandyck and Joris Brouns, De Leuvense kruidtuin: een verhaal van planten & passie (Leuven: Stad Leuven, 2022).
Jan Staes, Jan Vandyck et al., Hortus Lovaniensis: Vijf eeuwen plantkunde te Leuven (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2004).
Christiaan Engberts werkt als postdoctoraal onderzoeker aan de transnationale geschiedenis van de Leuvense universiteit in het kader van haar 600-jarige jubileum in 2025. In 2019 promoveerde hij aan de Universiteit Leiden met een proefschrift over wetenschappelijke deugden en wederzijdse evaluatie onder Duitse geleerden in de late 19e en vroege 20e eeuw. In de jaren voorafgaand aan het onderzoek naar de transnationale geschiedenis van de Leuvense universiteit doceerde hij cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en publiceerde hij onder meer over de geschiedenis van de oriëntalistiek en de psychologie.
Titelafbeelding: De Leuvense Kruidtuin in augustus 2025 (Bron: Foto gemaakt door Christiaan Engberts).