Wereldrijken komen uit het Westen

Gastblog door Bram Fauconnier.

Alexander de Grote veroverde Indische gebieden en bracht het weinig ontwikkelde Oosten in contact met de Westerse beschaving. Hij introduceerde er een hogere staatsvorm: een op rede gestoeld wereldrijk. Zo was hij de rechtstreekse voorloper van het British Empire. Klinkt dat wat kolonialistisch? Klopt. Het is het verhaal dat heel wat Britse historici in de negentiende en twintigste eeuw hebben opgehangen rond Alexander de Grote.

Februari 326 v.C. Alexander van Macedonië begint aan de laatste fase van zijn veroveringstochten. Na een snelle campagne verovert hij een deel van Noordwest-India, in de ogen van de Grieken een land van wonderen en fabelachtige rijkdom. Alexanders ambities reiken nog verder, maar zijn troepen blijven uitgeput staan aan de oevers van een van de vele lokale rivieren. Muiterij dreigt. Tegen zijn zin geeft Alexander toe aan zijn soldaten en vat hij de lange terugtocht aan. Na zijn dood is het verre India voor zijn opvolgers geen prioriteit. Rond 317 v.C. verlaat de laatste Macedonische commandant het subcontinent. Daarna sticht een jonge Indiër een rijk dat een groot deel van India omvat: ‘Sandrocottus’.

 De ontdekking van Sir William Jones

Sir William Jones (1746-1794)
Sir William Jones (1746-1794)

Februari 1793. Al tien jaar woont Sir William Jones in Calcutta, de hoofdstad van de Britse East India Company. Jones is een briljant filoloog en bestudeert de klassieke talen van het oude India. In enkele sanskrietteksten leest hij oude verhalen over een jongeman die een groot rijk in het noorden van India stichtte. De jongeman heette Candragupta Maurya. Jones, die zijn Grieks-Romeinse bronnen kent, verbindt de naam meteen met Sandrocottus. Het belang van zijn ontdekking kan niet onderschat worden. De indologie krijgt eindelijk een chronologisch ankerpunt: Candragupta stichtte het Mauryarijk kort na de veroveringstocht van Alexander.

De geschiedschrijving van het Mauryarijk komt na die mijlpaal snel op dreef. De Britse onderzoekers leggen de Indische en Grieks-Romeinse bronnen naast elkaar en ontdekken daardoor veel details. Toch is het niet vanzelfsprekend om de bronnen met elkaar te verzoenen. Alexander wordt bijvoorbeeld nergens vermeld in de Indische teksten. Om een coherent verhaal te kunnen vertellen, vormen de moderne geschiedschrijvers dus heel wat onwaarschijnlijke hypotheses, waarbij ze niet zelden uit hun fantasie putten. Hun interpretaties van het verhaal van Alexander en Candragupta worden bovendien sterk beïnvloed door de Britse kolonisatie van India.

In de sociale kringen van William Jones is er nog niet veel arrogant Eurocentrisme te bespeuren. Op het einde van de achttiende eeuw zijn veel Britten oprecht geïnteresseerd in de Indiase cultuur. Sommigen gaan hier erg ver in. Zo doet Charles ‘Hindoo’ Stuart (1758-1828) zijn bijnaam eer aan door elke ochtend in de Ganges te baden. En wanneer de onderzoekers van Jones’ Asiatic Society over Candragupta schrijven, doen zij dat min of meer onbevooroordeeld: zij willen in de eerste plaats de verwarrende Indische chronologie op orde zetten.

Groeiend Eurocentrisme

Retribution van E. Armitage, een allegorie op het neerslaan van de Indische opstand van 1857. Brittania is op Grieks-Romeinse wijze uitgedost.
Retribution van E. Armitage, een allegorie op het neerslaan van de Indische opstand van 1857. Britannia is op Grieks-Romeinse wijze uitgedost.

Rond de eeuwwisseling beginnen de Britse opvattingen te veranderen. Evangelische bekeringsijver en industriële vooruitgang zorgen voor een toenemend cultureel en zelfs raciaal superioriteitsgevoel. Het geloof in Westerse superioriteit is niet geheel nieuw. De Europese elite raakte sinds de Verlichting doordrongen van de idee dat zij de erfgenamen waren van de Grieks-Romeinse beschaving. Alexander, de eerste ‘Europeaan’ die Azië veroverde, werd dan ook een uiterst relevant voorbeeld.

In 1857 wordt een grote Indische opstand brutaal onderdrukt, wat wederzijdse haat en vooroordelen alleen maar versterkt. De Britse Kroon krijgt rechtstreekse controle over een groot deel van India, en de Grieks-Romeinse oudheid wordt een van de ideologische steunpilaren van het Britse bewind.

Alexander, brenger van beschaving

Bij geschiedschrijvers neemt de fascinatie voor Alexander toe. In hun visie wordt hij het prototype van een koloniale held die Azië opende voor Westerse vooruitgang en beschaving. Over Candragupta zijn de meningen enigszins verdeeld. Voor sommigen is hij een Oriëntaalse despoot die met geluk de troon bemachtigde. Anderen zien hem als iemand die geïnspireerd werd door Alexander en zo zijn eigen rijk stichtte. Het geloof in Westerse superioriteit blijft echter de gemeenschappelijke factor. Dat wordt door niemand beter verwoord dan door de koloniale ambtenaar H.H. Risley: “Ex Occidente Imperium: de genialiteit van een wereldrijk is steeds vanuit het Westen naar India gekomen, en kan alleen in stand worden gehouden door een constante invoer van bloed vanuit dezelfde bron.” Kortom, de veroveringen van Alexander waren een perfecte legitimatie voor het Britse koloniale project.

Heroïsch portret van Alexander in het jongerentijdschrift Chatterbox van 1880.
Heroïsch portret van Alexander in het jongerentijdschrift Chatterbox van 1880.

In de jaren dertig en veertig, wanneer het Britse Rijk op zijn laatste benen loopt, bereikt de verering van Alexander een hoogtepunt. In een periode waarin Indische nationalisten de figuur van Candragupta voor hun eigen doeleinden beginnen op te eisen, benadrukken Britse geschiedschrijvers de invloed van Alexander op het Mauryarijk. Zij zien de Macedoniër bovendien als een grote verzoener die de verschillende volkeren in broederschap deed samenleven. Brits imperialisme in een nieuw jasje, dat de onafhankelijkheid van India in 1947 allerminst kan verhinderen.

Alexander de Grote veroverde een deel van Noordwest-India, bleef zelf slechts twee jaar daar en nauwelijks enkele jaren later was er geen Macedonische soldaat meer te bespeuren. Lang voor de komst van Alexander was er aan de Ganges een rijk ontstaan dat onophoudelijk groeide. Candragupta wist de troon over te nemen en breidde zijn territorium spectaculair uit. Het Mauryarijk was in de eerste plaats het resultaat van een eeuwenlang proces van staatsvorming in India zelf, eerder dan het gevolg van een kortstondige Macedonische invasie. Dat is een verhaal dat zelfs vandaag de dag weinig verteld wordt. Want grootse mannen en grootse daden spreken nog altijd meer tot de verbeelding dan onzichtbare, trage evoluties.

Meer lezen

C. Hagerman, ‘In the Footsteps of the ‘Macedonian Conqueror’: Alexander the Great and British India’, International Journal of the Classical Tradition, 16 (2009), 344-392.

K. Karttunen, India and the Hellenistic World, Helsinki, 1997.

P. Vasunia, The Classics and Colonial India, Oxford, 2013.

Bram Fauconnier is gastblogger. Hij is als praktijkassistent verbonden aan de onderzoeksgroep Oude Geschiedenis van de KU Leuven en wetenschappelijk medewerker aan de universiteit van Mannheim. Hij doet onderzoek naar globaliseringsprocessen in de Oudheid.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.