Slachtoffers van kortzichtigheid

“Verboden de zwarten eten te geven, ze worden gevoed.” Dat stond in 1897 te lezen op een bordje in het park van Tervuren. In het kader van de wereldtentoonstelling werden daar niet minder dan 267 Congolezen geëxposeerd. Meer dan honderd jaar later zijn er nog steeds sporen van deze menselijke dierentuin terug te vinden: aan de noordermuur van de kerk van Tervuren bevinden zich de graven van zeven Congolezen die hun verblijf in België niet overleefden.  Het zijn materiële symbolen van een pijnlijk verleden dat nog steeds niet verwerkt is.

L’ethnologie congolaise animée

Een zekere Th. Braun beschreef in La vie moderne het koloniale luik van de wereldtentoonstelling van 1897 als een “etnologie congolaise animée”. In plaats van droge informatie, aldus Braun, had men gezorgd voor hele “contingenten zwarten”. Dat had natuurlijk een veel grotere spektakelwaarde dan een tentoonstelling van levenloze etnografische objecten. De toeschouwers konden de Congolezen bewonderen in een heus Congodorp, dat een weerspiegeling moest zijn van de Congolese samenleving. Zo kregen bijvoorbeeld de Mayombe als “bosbewoners” hun plaats in het bos, terwijl de Bangala, die “zowel op het water als op het land” leefden, aan de rand van de Sint-Hubertusvijvers werden tentoongesteld.

SamDeSchutter-MenselijkeZoo-Bangalas

Als een rode draad doorheen deze menselijke zoo liep de tegenstelling tussen de wilde Congolezen, met hun “moeurs féroces et cannibales”, en de beschaafde Westerling, die via het koloniale project haar beschaving op de Congolezen wou overbrengen. Op de tentoonstelling van 1897 werd dit proces ook letterlijk verbeeld. “A côté de la barbarie, la civilization,” zo schreef Braun. Tegenover het Congodorp was een “village civilisé” te zien, met daarin een kleine groep jonge Congolezen die in België scholing genoten onder de hoede van een pater. Deze geschoolde Congolezen dienden als levend bewijs voor datgene waartoe de Belgische beschavingsmissie in staat was.

Ekia, Gemba, Kitoukwa, M’Peia, Sambo, Zao en Mibange

SamDeSchutter-MenselijkeZoo-AfficheExpositionWaar Braun in zijn lofzang echter over zweeg, is de tragische afloop die deze tentoonstelling voor enkele Congolezen kende. Door de slechte weersomstandigheden kregen velen te kampen met verkoudheden en griep. Zeven Congolezen overleefden hun verblijf in België uiteindelijk niet. De antikoloniale stemmen in België riepen scha en schande. Maar ook de katholieke bevolking van Tervuren protesteerde hevig, het zij om een geheel andere reden. Zij vonden het immers onaanvaardbaar dat de ongedoopte Congolezen op het kerkhof zouden begraven worden. De zeven ongelukkigen – Ekia, Gemba, Kitoukwa, M’Peia, Sambo, Zao en Mibange – werden uiteindelijk in ongewijde grond begraven.

In 2004 flakkerde dit debat plots weer op en werd duidelijk dat dit stukje geschiedenis nog steeds gecontesteerd is. In de Randkrant, een maandblad voor de inwoners van de Vlaamse rand rond Brussel, verscheen toen een column van Guido Fonteyn. Daarin gaf hij aan dat hij af en toe “op bedevaart” trekt naar de graven aan de kerk van Tervuren om “de slachtoffers van de menselijke kortzichtigheid” te groeten. Zijn kritische uitlatingen en zijn beschrijving van hoe de gesneuvelde Congolezen “in een naamloos massagraf gegooid” werden, schoten echter in het verkeerde keelgat bij de heemkundige kring van Tervuren. “Je reinste onzin,” zo fulmineerden ze in een antwoord dat niet veel later in de Randkrant werd geciteerd. In die tijd was het immers normaal dat de ongedoopte Congolezen, “net als de zelfmoordenaars”, niet in gewijde grond begraven werden. Bovendien gingen alle andere teraardebestellingen – met uitzondering van de eerste – gepaard met muziek, vlaggen en officiële toespraken. Ze werden ook bijgewoond door “heel wat volk”. Dat dat volk de begrafenisstoet uitjouwde is bij de heemkundige kring blijkbaar niet geweten. Zij hebben het eerder over de eerbied die deze Congolezen te beurt viel. De ceremoniële inkleding van hun begrafenis en de speciaal ontworpen grafzerken die zij kregen, zijn de getuigen van dat respect. “Alleen al het feit dat de grafstenen er vandaag nog altijd in goede staat bijliggen,” zo besluiten ze, “bewijst voldoende de eerbied die men er sinds 1897 in Tervuren steeds voor heeft betoond”.

Een lieu de mémoire

De polemiek die in de Randkrant ontstond is een afspiegeling van de bredere nationale context en de moeilijke omgang met het koloniale verleden in België. Moeten de zeven Congolese graven in Tervuren ons herinneren aan de eerbied die de Congolezen in België in 1897 te beurt viel? Gezien de aard van de menselijke dierentuin waarvan zij deel uitmaakten en de gevolgen daarvan, lijkt respect niet de beste noemer te zijn voor deze episode uit de Belgische geschiedenis. Moeten we, zoals Guido Fonteyn, deze Congolezen dan eerder zien als “slachtoffers van de menselijke kortzichtigheid”?

Volgens de organisatoren van een herdenkingsplechtigheid die in 2013 gehouden werd bij de zeven Congolese graven, moeten de grafstenen vooral dienen als een krachtig symbool – een lieu de mémoire. Een kritische blik op de geschiedenis van deze plaats in Tervuren kan ons immers helpen om ook de huidige toestand, de plaats van de Congolese diaspora in België en de aanhoudende mechanismen van racisme en discriminatie in vraag te stellen. Het is echter treffend dat de aanwezigen op deze herdenking bijna uitsluitend uit de Congolese gemeenschap zelf kwamen.

(Sam De Schutter)

Meer lezen?

Maarten Couttenier, Congo tentoongesteld. Een geschiedenis van de Belgische antropologie en het museum van Tervuren (1882-1925), Leuven, 2005.

Sam De Schutter is gastblogger. Hij studeerde geschiedenis en antropologie in Gent en Leuven en is als praktijkassistent verbonden aan de onderzoeksgroep Moderniteit en Samenleving 1800-2000 van de KU Leuven. Zijn interesse gaat uit naar migratiegeschiedenis en de geschiedenis van postkoloniaal Afrika. Daarbij ligt zijn focus voornamelijk op de migratie tussen Congo en Europa.

1 reactie op “Slachtoffers van kortzichtigheid

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.