Paradijs der krankzinnigen

Het Kempense dorp Geel pakt graag uit met haar eeuwenoude traditie om psychiatrische patiënten opvang te bieden in pleeggezinnen. Het Geelse kostgangersysteem wordt vaak gezien als de voorloper van een moderne trend in de geestelijke gezondheidszorg, waarbij wordt ingezet op het thuis verzorgen van psychiatrische patiënten. De organisatie van de opvang van patiënten onderging echter grote transformaties in de negentiende eeuw, waardoor de Geelse situatie minder uniek werd. Toch bleef de buitenwereld Geel beschouwen als een ‘paradis des fous’.

Dwalen door de straten

VeroniqueDeblon-Geel-GeelLangAl in de middeleeuwen was Geel een bedevaartsoord voor geesteszieken die genezing zochten bij de Heilige Dimpna. Nadien bleven velen er wonen of werden ze opgevangen bij inwoners van het dorp. De buitenlandse interesse in de Geelse gezinsverpleging groeide vanaf de negentiende eeuw. Artsen discussieerden over de zin en onzin van gezinsverpleging en brachten vaak een bezoek aan het dorp om de werking van het systeem te observeren. Ze troffen er een aparte situatie aan: geesteszieken mochten er immers in alle vrijheid door de straten ‘dwalen’.

Commentaar op het Geelse systeem uitte zich in een ruimtelijke en een medische kritiek en kwam voornamelijk uit de hoek van de ‘aliënisten’. Deze groep artsen ontwikkelde in de eerste helft van de negentiende eeuw een nieuwe methode om psychische aandoeningen te behandelen. Zij predikten het gebruik van de ‘morele therapie’. Patiënten werden behandeld door hen te isoleren van hun gebruikelijke omgeving. In een gespecialiseerde instelling werden ze vervolgens onderworpen aan een streng regime van rust, orde en discipline. Het morele gezag van de arts speelde een belangrijke rol in het genezingsproces.

Het huis van de psychiatrie

Decoratief traliewerk volgens Guislain.
Decoratief traliewerk volgens Guislain.

In België was Joseph Guislain de bekendste voorstander van de nieuwe therapie. In zijn thuisstad Gent ijverde hij voor de bouw van een nieuwe instelling, aangepast aan de laatste ontwikkelingen in de medische wetenschap. Zo werden mannen en vrouwen strikt van elkaar gescheiden en werden de patiënten volgens hun ziekte gecategoriseerd en samen in de instelling ondergebracht.

De architectuur van de instelling was erop gericht de patiënt af te leiden van de opsluiting. Ook al waren dezelfde controlemechanismes er aan het werk, Guislain meende dat de instelling niet de indruk mocht wekken een gevangenis te zijn. De tralies van de ramen moesten op een decoratieve manier in het raamwerk worden verwerkt. De ommuring van de instelling werd verborgen achter een grote haag.

Joseph Guislain (Universiteitsarchief Gent).
Joseph Guislain (Universiteitsarchief Gent).

Guislain streefde naar een hervorming van het psychiatrische landschap in België. Hij zocht en kreeg hiervoor steun van de overheid. Oorspronkelijk ijverde hij voor een stopzetting van het kostgangerssysteem in Geel. De vrijheid die de kostgangers genoten, de afwezigheid van een classificatie en het gebrek aan therapie maakten het systeem ongeschikt voor de genezing van psychische aandoeningen. Uit de parlementaire debatten uit deze periode blijkt echter dat de economische voordelen van de gezinsverpleging primeerden op de bezwaren van de aliënisten. Het was immers veel goedkoper om patiënten onder te brengen in gastgezinnen, waar ze kost en inwoon genoten in ruil voor hun werk in de landbouw.

Toch werd ook tegemoetgekomen aan de bezwaren van de aliënisten. In 1851 werd aan de nieuwe krankzinnigenwet een organiek reglement toegevoegd dat de uitzonderlijke toestand van Geel regelde. De zorg voor de zieken kwam in handen van de staat en Geel werd tot rijkskolonie verklaard. Er werd beslist een ziekenzaal in het dorp neer te planten om betere medische zorgen te verstrekken.

De illusie van de vrijheid

De infirmerie te Geel.
De infirmerie te Geel.

De ziekenzaal werd ontworpen door Adolphe Pauli, de architect die eerder in samenspraak met Guislain het instituut in Gent creëerde. De infirmerie vertoonde dan ook grote gelijkenissen met zijn Gentse tegenhanger. Het gebouw werd opgetrokken in dezelfde eclectische stijl en werd voltooid in 1862. Ondertussen stond in de kolonie een nieuwe directeur aan het roer. Dokter Bulckens was een leerling van Guislain en voerde tijdens zijn bewind verschillende hervormingen door, gebaseerd op de theorieën van zijn leraar.

De infirmerie fungeerde niet langer uitsluitend als ziekenzaal, maar werd ook gebruikt als ‘maison de correction’. Patiënten die zich in hun gezin niet correct gedroegen, werden als straf enkele dagen opgesloten in de infirmerie. Nieuwe patiënten die opgevangen werden in het dorp, werden eerst ter observatie opgenomen om hen correct te diagnosticeren. De patiënten werden daarna ingedeeld in categorieën waarop de nieuwe ruimtelijke indeling van het dorp was gebaseerd. Hierdoor kon men gemakkelijker toezicht houden op de patiënten en hun kostgezinnen.

VeroniqueDeblon-Geel-InfirmerieDe hervormingen transformeerden het dorp tot ‘een immense instelling’. De Geelse gezinsverpleging kreeg een andere status in de medische wereld. Artsen die het dorp bezochten concludeerden dat de patiënten er niet langer leefden in ‘totale vrijheid, maar ze hebben op zijn minst de illusie van de complete vrijheid’. Zowel in Gent als in Geel werd de vrijheid van de patiënt beknot door middel van de architectuur en de ruimtelijke indeling.

Een blik op de gelijkenissen tussen de klassieke instelling van Gent en het ‘buitenbeentje’ Geel relativeert de ‘uniciteit’ van de Geelse gezinsverpleging in de negentiende eeuw. De zorg in het dorp werd hervormd volgens een systeem waarbij isolement en opsluiting centraal stonden. Toch werd op zijn minst de ‘illusie van de vrijheid’ in Geel behouden, waardoor het vandaag nog steeds gezien wordt als de prelude van de deïnstitutionalisering van de psychiatrie in de tweede helft van de twintigste eeuw.

Meer lezen

Eddy Muyllaert, ‘Médecin par état, architecte par goût. Joseph Guislain en de architectuur’, in P. Allegaert e.a. red., Geen rede mee te rijmen: geschiedenis van de psychiatrie, Tielt, 2012, 66-70.

Titelafbeelding: Stereofoto van de psychiatrische instelling van dokter Guislain in Gent, ca. 1860.

Veronique Deblon is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KU Leuven. Ze verricht onderzoek naar anatomie in de Belgische geneeskunde en cultuur in de eerste helft van de negentiende eeuw.

2 reacties op “Paradijs der krankzinnigen

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.