Brussel herbergt vele stadsparken: sommige bekend en drukbezocht, andere meer in de luwte van de hoofdstad. Wat de meeste echter delen, zijn hun negentiende-eeuwse oorsprong en wortels in de opkomende burgerlijke cultuur van die tijd. Naast verkoeling in deze warme dagen bieden deze parken dan ook een interessante blik op een nieuwe bourgeoisie die zich in een identiteit probeerde aan te meten, en op de veranderende rol van natuur in een uit zijn voegen barstende grootstad.
- Warandepark, Brussel
Het Warandepark, pal in het centrum van de stad, kent een middeleeuwse oorsprong. Zijn huidige vorm dankt het park echter aan de heraanleg van het Koningsplein aan het einde van de achttiende eeuw, onder het Oostenrijks regime. Veel meer dan een rustpunt waar de Brusselaar van een stukje natuur in de stad kon genieten, was het park echter een plek waar men kwam om te kijken en bekeken te worden. De Brusselse burgerij was niet geïnteresseerd in verpozen tussen het groen en ontsnappen aan de stedelijke drukte. Strenge culturele codes en tradities bepaalden waar, wanneer en hoe de leden van de bourgeoisie rondwandelden tussen de bomen van de Brusselse Warande. Een rondje bezweet joggen of ergens willekeurig in het gras neerploffen zat er rond 1800 niet meteen in.
- Leopoldspark, Etterbeek
In het jonge België roerde zich in Brussel al snel een nieuwe elite die van de stad een moderne hoofdstad wilde maken. De oude stadsomwalling was dan al gesloopt, Brussel was klaar om haar gloriejaren aan te vatten. Het resultaat van een eerste bouwcampagne was de Leopoldwijk, een kraaknieuwe woonomgeving voor de Brusselse bourgeoisie. Een park om te wandelen en met hun welstand te pronken, stond hoog op het verlanglijstje van de bewoners van de nieuwe, prestigieuze herenhuizen. De schenking van Jean-Jacques Dubois de Bianco van zijn verwilderd domein aan de jonge Société Royale de Zoologie, d’Horticulture et d’Agrégement in 1851 gaf de burgerij in de wijk de kans om het landhuis en het omliggende terrein om te toveren tot een plek van enerzijds mondaine ontspanning en anderzijds wetenschap. Architecten Alphonse Balat en Louis Fuchs kregen de opdracht het overwoekerde domein tot een elegant wandelpark om te toveren. Vijvers, bomen en heuvels waren er al, ze dienden enkel nog verder aangekleed te worden met rotsen tot het schilderachtig landschap van een Engels park. In de loop van de negentiende en twintigste eeuw zouden rondom het park nog de dieren- en plantentuin van Brussel en allerlei wetenschappelijke instellingen verrijzen die nu het aanzicht van de site bepalen.
- Ter Kamerenbos, Elsene
Ter Kamerenbos ontstond in de jaren 1860 om heel andere redenen. De stad Brussel wilde in navolging van Parijs nog een groen prestigeproject. Tegelijk was het tegen dan duidelijk geworden dat urbanisatie ook zijn schaduwzijden had. De inwoners van de snelgroeiende stad Brussel kregen meer en meer behoefte aan ademruimte en natuur. In het historische centrum was echter geen plaats meer voor een park. De omliggende gemeenten, tot dan relatief onafhankelijke plattelandsdorpen, boden meer mogelijkheden en werden langzaam geïntegreerd in de metropool. Zo ook Elsene, dat via de Louizalaan hechter verbonden raakte met Brussel. Voor Ter Kamerenbos koos de stad – middels een wedstrijd waar ook Fuchs aan deelnam maar die hij verrassend genoeg verloor – voor een ontwerp van de Duitser Edouard Keillig. Zijn visie, een bosrijk park waar zo weinig mogelijk aan de oorspronkelijk begroeiing geraakt zou worden, lag in de lijn van die van het stadsbestuur en speelde in op de noden van het publiek. De Brusselaar moest de stad hier even kunnen vergeten zonder deze te verlaten. Het park werd een vluchtroute in plaats van louter decor voor het gepronk van de bourgeoisie. De illusie van het platteland stond nu centraal. Het zicht op de buitenwereld werd door het dichtbeboste park tot een minimum beperkt. Een kloof en vijver hielden het park over zijn hele lengte interessant voor de bezoeker. Het grootse, halfronde plein en de paviljoenen rond het park moesten het Ter Kamerenbos aan de buitenkant dan weer de grandeur verlenen waar de burgerlijke context om bleef vragen.
- Park van Woluwe, Woluwe
Ter Kamerenbos probeerde dus prestige en sociale noden met elkaar te verzoenen. Wél nog een echt, exclusief prestigeproject was het park van Woluwe, een resultaat van de Expo van 1897. Deze vond plaats in zowel het Jubelpark als op het koninklijk domein van Tervuren. Om de twee locaties te verbinden, liet Leopold II de al eerder uitgetekende Tervurenlaan aanleggen. Met de tram zouden bezoekers zich makkelijk kunnen verplaatsen. Om het traject aantrekkelijker te maken voor de bourgeoisie, besliste Leopold II tot de bouw van een groots park langs de avenue. Het platte terrein van Woluwe werd door de Franse architect Emile Lainé kunstmatig van meer reliëf voorzien. Enerzijds kon de bezoeker zo uitkijken over het landschap. Anderzijds boden de beboste dalen en heuvels opnieuw de illusie van één te zijn met de natuur. De idyllische sfeer werd nog artificieel aangedikt door de toevoeging van bijvoorbeeld watervalletjes. Na de dood van de koning werd het park van Woluwe opgenomen in de Koninklijke Schenking aan de Belgische Staat en stond het open voor het brede publiek.
- Josaphatpark, Schaarbeek
Lange tijd was Schaarbeek, net zoals veel andere randgemeentes, een plattelandsdorp op enkele kilometers van Brussel. Rond 1900 veranderde het aangezicht van het middeleeuwse dorp echter snel. Een nieuw, monumentaal stadhuis werd neergepoot, en de oude Sint-Servaaskerk werd gesloopt en vervangen. In dit kader paste ook de aanleg van de mooie, elegante Louis Bertrandlaan met zijn eclectisch geheel van prachtige gevels, die naar één van de nieuwe groene longen van de stad leidde: het Josaphatpark. Ondanks een conflict met de weduwe die eigenares was van het park, slaagde de gemeente Schaarbeek er via de tussenkomst van Leopold II toch in het park in handen te krijgen. Naast de creatie van open ruimte in de steeds drukker wordende stad, was landschapsbehoud nog belangrijker in de aanleg van het park dan in de late negentiende eeuw. Het Josaphatpark moest ruw, onverzorgd en wild blijven, een overblijfsel van het platteland in plaats van een (re)constructie ervan. Architect Galoppin gruwde van “rechtlijnige en geometrische grasperken, die slechts groteske karikaturen zijn van de natuur”. Tegelijkertijd werd het park ook opengesteld voor allerlei activiteiten. De tijd van het behaaglijk flaneren over kaarsrechte paden, omgeven door keurig geknipte hagen, was ver weg. In de plaats daarvan kwamen voetballende kinderen en vissende volwassenen het park bevolken. De vissers zijn intussen verdwenen, maar voetballende kinderen behoren nog altijd tot het vast decor van het Josaphatpark.
Meer lezen.
Stynen, A. Proeftuinen van Burgerlijkheid. Stadsnatuur in Negentiende-Eeuws België. Leuven, 2010.
De reeks Brussel, Stad van Kunst en Geschiedenis uitgegeven door de dienst Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
Maarten Langhendries is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet onderzoek naar reproductieve gezondheid en katholieke geneeskunde in België en Belgisch Congo in de periode 1900-1965.