Het werd met wat gelach en discussie ontvangen, de opmerking van Zuhal Demir dat ‘ballekes in tomatensaus’ een plaats verdienen in de Vlaamse canon. Hoewel ze het niet echt ernstig bedoeld had, toont het voorval aan hoe sterk een land (of voor Vlaanderen: een aspirant-land?) geassocieerd wordt met zijn keuken.

Nationale keukens zijn bijna algemene kennis. Wie kent er geen typisch Frans, Duits of Mexicaans gerecht? Hoe vaak niet is de gevel van een Grieks, Italiaans of Chinees restaurant versierd in de nationale kleuren? Als Vlaanderen dan toch in een lijstje vastgelegd moet worden, kunnen gerechten bijna niet ontbreken. Toch was dat voor de Vlaamse Beweging in het verleden lang geen noodzakelijkheid. De promotie van een zogenaamd Vlaamse keuken is een vrij recent fenomeen.

Frankrijk domineert de keuken

Soms is het heel duidelijk hoe de band tussen voedsel en nationaliteit ontstaat. In Hongarije bijvoorbeeld werd goulash al op het einde van de achttiende eeuw opgewaardeerd tot nationaal gerecht, in een poging van de Hongaarse elite om het volk te verenigen rond een gekende boerenstoofpot. In België gebeurde dat niet. Na 1830 probeerde men wel op tal van manieren een Belgisch gevoel aan te wakkeren, maar niet in de keuken. De voornaamste reden daarvoor was de absolute dominantie en uitstraling van de Franse keuken. Door zich vooral daarop te richten, gaf de Belgische elite zichzelf een zekere internationale status.

Alle Belgen verenigen rond een of ander gerecht, laat staan een hele Belgische keuken, was niet aan de orde. Daar bracht de twintigste eeuw verandering in. De burgerij begon regionale gerechten naar een hoger niveau te tillen en als typisch Belgisch te beschouwen. De Franse keuken bleef haar aanzien behouden, maar dat belette niet dat restaurants ook uitpakten met Gentse waterzooi, Mechelse asperges en Brusselse kip als ‘nationale’ gerechten.

Een Vlaams antwoord op de door en door Franse keuken en later de prille Belgische keuken was niet geheel ondenkbaar. De Vlaamse Beweging zette namelijk sterk in op de culturele promotie van de Vlaamse taal, literatuur en muziek. Toch was dat op culinair vlak niet het geval: menukaarten van verschillende feesten die tussen 1900 en 1980 georganiseerd werden door flamingante personen en organisaties vallen op in de afwezigheid van gerechten die expliciet met (een deel van) Vlaanderen geassocieerd worden. Men serveerde daarentegen, net zoals de Belgische burgerij, graag Franse en zelfs andere internationale gerechten, zoals Normandische tong of Noorse kreeft.

Vlaanderen op de (menu)kaart

Toch werd voedsel wel degelijk ingezet om Vlaanderen en het Vlaams te promoten, niet via de gerechten, maar wel via de menukaarten waarop die te lezen stonden. Die waren consequent in het Nederlands opgesteld. In de meeste gevallen kon er wel een Frans woordje achterblijven, maar de menu’s droegen duidelijk bij aan de vernederlandsing van het Franse culinaire jargon. Er was ook ruimte voor variatie: bouchées à la reine werden bijvoorbeeld ‘koninklijke kruimelbottekens’, ‘korstgebakjes’ of (uiteraard) ‘koninginnenhapjes’. De menukaarten bevatten trouwens niet gewoon een nieuw Nederlandstalig keukenjargon, maar waren in sommige gevallen ook ware speeltuinen voor taalvirtuozen. Rijm, woordspelingen of gewoon een tot de verbeelding sprekende woordenschat waren geen uitzonderingen. Of daar een ideologisch doel achter zat, is niet zeker, maar sommige opstellers wilden maar al te graag hun eigen creativiteit én de artistieke mogelijkheden van het Nederlands in de verf zetten.

Veel explicieter waren de politieke leuzen die op sommige menukaarten te lezen stonden. Zeker op het einde van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw waren het soms haast volwaardige Vlaamsgezinde pamfletten, met slogans als “In Vlaanderen Vlaamsch!” en “Klauwaart en Geus! Spreekt uw taal!”. In enkele gevallen prijkte er een Vlaamse leeuw of een blauwvoet (de vogel uit een van de ‘Kerelsliederen’ van Albrecht Rodenbach) op de kaarten, of werd alles bijeengehouden met een zwart-geel lint. Ten slotte werden sommige feestmalen vergezeld van een muzikaal programma waarin Vlaanderen bezongen werd. Hoewel de geserveerde gerechten dus niet als Vlaams werden bestempeld, waren de menukaarten en de muzikale omkadering dat duidelijk wel.

Vlaams koken met Boon

Maar waarom spreekt men vandaag dan wel van een Vlaamse keuken? Dat is voor een groot deel een reactie op de recente internationalisering in de keuken. De toenemende populariteit van vooral Italiaanse en Aziatische gerechten heeft de Franse dominantie verdrongen en gezorgd voor een zeer gevarieerde eetcultuur. De promotie van lokale Vlaamse gerechten en bereidingswijzen moest daar op z’n minst een tegenwicht aan bieden. Die reactie oversteeg wel de Vlaamse Beweging en diende evenzeer om de lokale economie te promoten als om de Vlaamse cultuur te beschermen. Het was verre van een unieke bekommernis van flaminganten en nationalisten.

Een eerder ludieke verdediging van de Vlaamse keuken was al in 1972 te horen in Eten op zijn Vlaams van Louis-Paul Boon. In een toontje dat vandaag wellicht de wenkbrauwen doet fronsen, sprak hij zijn afschuw uit voor “nazi en andere göring” en spoorde de “huisvrouwtjes” aan om opnieuw de ware Vlaamse keuken te bereiden. In ieder geval past Boon in het lange rijtje van mensen die tot op vandaag willen voorkomen dat ‘onze’ keuken vergaat in een zee van rijst, couscous en quinoa.

Leendert Acke is in het academiejaar 2019-2020 masterstudent cultuurgeschiedenis. Hij schrijft een masterproef over de promotie van een ‘Vlaamse’ keuken door de Vlaamse Beweging.

Titelafbeelding: Menukaart van de Guldensporenherdenking op 11 juli 1956 (Collectie Stijn Streuvels, Stad Antwerpen, Letterenhuis).