Vergeet het nooit: de psychologie van het kantoor is de psychologie van de meute! Echt waar? Met wilde dieren had ik de brave kantoorklerken op de foto niet echt geassocieerd. Maar toch staat het hier zwart op wit: een kudde! Die alleen door leiders met karakter in de hand kan worden gehouden!
Het zijn bizarre citaten die neerdwarrelen uit de archieven van de ASLK. Ik probeer mij een weg te banen door de organisatiepsychologie, zoals die opgang maakte in de snel groeiende tertiaire sector van de jaren 1920 en 1930. En banken en verzekeringsmaatschappijen hoorden daar uiteraard bij. De directeurs van financiële instellingen waren bij de eersten om psychologen in te huren om de menselijke factor die hen ter hand was gesteld, te rationaliseren. Maar dat ik in de nota’s van hun personeelsdirecteurs zoveel citaten van Gustave Le Bon zou aantreffen?
In de nagelaten paperassen van Auguste Théate, één van de divisiedirecteuren van de ASLK in de jaren 1930, zoek ik de fall out van de massapsychologische inspiratie. Zijn plan voor een bijzondere opleiding voor de hogere kaders van de Spaarkas, blijkt een woud van fascistische referenties. Un cadre homogène de chefs, wilde hij opleiden, inspirés par une même doctrine. Alleen de kracht van het charisma, zo gaat het verder in zijn memo’s, deed de hele kudde bedienden opereren als één man, met één wil, en één chef. Is het dat wat psychologen en organisatiedeskundigen bedoelden met hun ordre meilleur en nouveau?
Natuurlijk is die suggestie niet nieuw – Frederick Taylor is al wel een eerdere als intellectuele vader van Benito Mussolini neergezet. Maar toch blijft de verwantschap verbazen. Precies omdat organisatiepsychologen zich ook altijd op een andere manier hadden gepresenteerd. In de vroeg-twintigste-eeuwse teksten die ik lees van experimenteel-psychologen, ‘arbeidswetenschappers’ of ‘arbeidsmarktoriënteerders’ – de termen waren nog vloeibaar – gaat het over individuen, eerder dan over massa’s. Ik lees over specifieke psychologische capaciteiten, eerder dan over psychologische suggesties. Over de pedagogie van de rede, eerder dan over de schimmen van het charisma.
In de praktijk blijken die twee echter niet zo gemakkelijk uit elkaar te halen. Zou dat vandaag zo anders zijn?
(Evert Peeters)