“Sommige dingen waren verboden voor jonge mannen, vrouwen en kinderen, vooral wat voedsel betreft. Het strengst verboden van allemaal was het eten van enig deel van de Echidna Hystrix, het mierenetende stekelvarken, in het dialect van de Wyn-yook-stam ‘Gowaru’ genoemd.”

Zo beschreef de Australische dichter George Gordon McCrae in een brief uit 1876 de taboes van de Aboriginal-clan van Port Phillip Bay (bij Melbourne) waar hij jaren naast had geleefd. In het bijzonder, lichtte hij toe, aten de stamoudstende in de as gesmoorde vetlaag waarin de stekels vastzaten, het ‘heilige deel’; voor de rest van het beest toonden ze geen culinaire interesse. Ter verduidelijking voegde hij een diagram toe: heilige delen | feitelijke dier.

De brief maakt deel uit van de collectie van de 19^e-eeuwse taalkundige Wilhelm Bleek, een van de eerste grootschalige onderzoekers van Afrikaanse talen. Bleek was in 1855 in Kaapstad neergestreken om de reusachtige verzameling taalmateriaal van de gouverneur te catalogiseren en uit te breiden; ‘taalmateriaal’ is een verzamelbegrip voor alles waarmee je een taal kunt vastleggen, zoals woordenlijsten, grammatica’s, (Bijbel)vertalingen en registraties van mondelinge overlevering. Op basis daarvan trok Bleek grammaticale, maar ook etnologische vergelijkingen tussen verschillende talen en volkeren van Afrika en daarbuiten. Bleek’s uitgangspunten en conclusies waren vrij extreem, maar opmerkelijk genoeg stond dat zijn inlevingsvermogen niet in de weg.

Oorspronkelijke bewoners vergelijken

McCrae had in 1875 contact gezocht met Wilhelm Bleek, maar die was aan tbc overleden terwijl de eerste brief onderweg was. Zijn schoonzus Lucy Lloyd zette de correspondentie voort. In zijn laatste jaren had Bleek, geholpen door Lloyd, zich toegelegd op het vastleggen van de taal en verhalen van de |Xam, een San-volk van jagers-verzamelaars dat oorspronkelijk rond de Westkaap woonde en in hoog tempo door witte Afrikaners die landinwaarts trokken werd verdreven en gelyncht. Voor zijn onderzoek had Bleek veroordeelde |Xam uit de gevangenis van Kaapstad in huis genomen, en Lloyd ging daar na zijn dood mee door.

Zoals uit de correspondentie tussen McCrae en Lloyd blijkt, was ze net als Bleek geïnteresseerd in vergelijkingen tussen de oorspronkelijke bewoners van Australië en van Zuid-Afrika: zo stuurde ze McCrae een |Xam-fabel over een man die in een stekelvarken veranderde en met de regen sprak, maar iets verkeerds zei waarop de regen in hagel veranderde. Eigenlijk zegt deze fabel ook veel over het klimaat in de Westkaap, waar regen van levensbelang is maar hagel een frequente doodsoorzaak was.

Wilhelm Bleek was zo geïnteresseerd in de |Xam omdat hij dacht dat hun taal het dichtst bij de menselijke oertaal stond. Toevallig was zijn neef de toonaangevende bioloog Ernst Haeckel, die schreef dat “deze nederige mensenrassen… voor de onbevooroordeelde natuuronderzoeker meer verwantschap met gorilla’s en chimpansees dan met Kant en Goethe lijken te hebben”. Of Bleek dat laatste ook vond is onduidelijk, maar hij vroeg wel in een brief aan neef Ernst “of gorilla’s ook klikgeluiden maken”, zoals die voorkwamen in het |Xam en andere Khoisantalen. Tegelijk vond hij het redden van hun taal voor de wetenschap belangrijker dan zijn theorieën en taalvergelijkingen, en gaf hij zijn half-vrijwillige gasten tenminste deels hun menselijke waardigheid terug – je kunt moeilijk iemands taal leren zonder de ander als mens te behandelen. Wellicht was Lloyd er beter in dan Bleek; ze had in elk geval meer tijd.

Australische connectie

Australische talen waren geen onbekend terrein voor Bleek: ze maakten deel uit van de taalverzameling van zijn opdrachtgever, gouverneur George Grey. Zoals wel meer koloniale bestuurders combineerde Grey de ‘beschavingsmissie’ met zijn eigen wetenschappelijke hobby’s. Als jonge officier had hij in 1837-39 twee mislukte expedities langs de Australische westkust geleid en enkele maanden tussen een Aboriginal-clan in de omgeving van Perth doorgebracht. Zijn beschrijving van Aboriginalcultuur is de uitvoerigste en meest gedetailleerde van zijn tijd, maar veel waardering voor hun cultuur had Grey niet: in het bijzonder gruwde hij van de manier waarop vrouwen mishandeld werden, en van de gewoonte om voor elk sterfgeval een schuldige aan te wijzen. In een rapport bepleitte hij dat ze zo snel mogelijk tot burgers van het Britse Empire moesten worden gemaakt. Wel merkte hij op dat hun dieet op buitenstaanders misschien armoedig en merkwaardig overkwam, maar in feite zowel smaakvol als voedzaam was.

Een vergelijkbare combinatie van interesse en afschuw is 35 jaar later ook in de notities van McCrae te bespeuren. Zo omschreef hij zijn voormalige buren als vriendelijk en zachtaardig, maar noteerde ook dat iemand bij uitzondering (‘uit liefde!’) zijn vrouw niet gewelddadig ontvoerd had. Hun riten omschreef hij als ‘bijgeloof’, maar in elk geval deden ze niet, zoals andere Aboriginals, aan rituele extractie van de voortanden.

Koloniale paradoxen?

Het confronterende hieraan is niet dat 19^e-eeuwse taalkunde en volkenkunde vol zit met racisme en kolonialisme. Dat wisten we toch al. Het confronterende is juist het omgekeerde: dat mensen als Bleek en Grey nochtans uitzonderlijk goed in staat waren zich totaal vreemde talen eigen te maken en in andere manieren van leven te verplaatsen. Het hinderde Grey niet om als gouverneur van Nieuw-Zeeland (1845-53 en 1861-68) een agressieve politiek van landaankoop te voeren en Maori-opstanden met geweld neer te slaan. Maar wie Maori-erfgoed wil bestuderen, kan niet om zijn verzameling heen.

De notitieboeken van Bleek en Lloyd gelden tegenwoordig als UNESCO-wereldgeheugen, en na het einde van de Apartheid is er een bescheiden cultuurindustrie omheen ontstaan. Het |Xam is als taal uitgestorven, net als de helft van de naar schatting 250 Aboriginaltalen. Het Maori is daarentegen in Nieuw-Zeeland alomtegenwoordigin tweetalige opschriften al spreekt bijna niemand het nog echt. En de brieven van McCrae? Daar heeft een taalkundige in Melbourne zich over ontfermd die contact heeft met Aboriginal-organisaties en zich bezighoudt met taalrevitaliseringsprojecten. Het ‘mierenetende stekelvarken’, eigenlijk mierenegel, wordt ondertussen nog steeds gegeten.

Floris Solleveld is als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij onderzoekt hoe ten tijde van de Europese koloniale expansie de talen van de wereld in kaart werden gebracht.

Het tweede seizoen van de populaire Netflix-serie Sex Education begint met enkele masturbatiescenes. Zelfbevrediging komt in beeld als een natuurlijke reeks handelingen die belangrijk zijn voor een gezonde geest en een gezond lichaam. Dat is ook het huidige standpunt van dokters, psychologen en seksuologen. Masturberen zou een vitaal onderdeel zijn van de eigenliefde. Daarnaast zou het goed zijn voor het humeur en de bloedsomloop.  

Visies op zelfbevrediging waren niet altijd zo positief. Tot ver in de twintigste eeuw geloofden dokters, moralisten en opvoeders dat masturbatie niet enkel een zonde was, maar ook vele kwaaltjes en ziekten veroorzaakte. Daarom ging men de strijd aan met wat toen ook wel zelfbevlekking werd genoemd. Artsen en opvoeders zetten een anti-masturbatiecampagne op gang waarbij werd gezocht naar methoden en regels om de jeugd te beschermen.

De gevolgen van ‘zelfbevlekking’

De gevolgen van masturbatie werden door dokters omschreven als niet te overzien. In de eerste plaats beschouwden ze masturbatie als een zonde die schade toebracht aan het zedelijke leven van de jeugd. Bij jongens zou het zorgen voor een aantasting van de ‘christelijke mannelijkheid’ waar elke jongeman naar diende te streven. Daarnaast lag er ook een sterke nadruk op de lichamelijke gevolgen, waaronder een algehele verregaande verzwakking van het lichaam, en psychische gevolgen zoals luiheid en onverschilligheid. Deze effecten waren overigens niet enkel waarneembaar bij diegene die masturbeerde, maar zouden ook terug te vinden zijn bij diens verzwakte nageslacht.

Voorkomen is beter dan genezen

Er was geen geneesmiddel voorhanden om masturbatie te ‘genezen’. Daarom werd er vooral ingezet op preventieve maatregelen. Ten eerste vonden artsen het belangrijk om een gezonde levensstijl met zo weinig mogelijk stimulerende prikkels te promoten. Hierbij was zowel voldoende lichaamsbeweging als een dieet belangrijk. Voeding moest liefst zo flets mogelijk en licht verteerbaar zijn. De Amerikaanse dokter John Harvey Kellogg was een prominent figuur in de campagne tegen zelfbevlekking. Vooral alcohol, vlees en te veel kruiden zouden volgens hem seksuele gevoelens kunnen oproepen. Hij vond de intussen wereldberoemde cornflakes uit die omwille van hun fletse smaak een goed strijdmiddel vormden.

Het slaapritueel met het bed als de gevarenzone bij uitstek was ook een belangrijke factor. Er werd aangeraden om op een harde matras te slapen, liefst in een koele kamer. Slapen diende te gebeuren met de armen boven de lakens. De duur van de nachtrust werd best bepaald door het volgende motto: doodmoe erin en er weer uit alvorens volledig uitgerust te zijn. Lekker blijven ‘snoozen’ was dus geen optie. Verder konden ook de activiteiten gedurende de dag, aldus deze moralisten en dokters, een nefaste invloed op de seksuele lusten uitoefenen. Zo werd er aangeraden om de opwindende ambiance van de cinema, de kermis en het theater te vermijden. In de plaats daarvan moesten kinderen bezig zijn met uitputtende activiteiten in de buitenlucht.  

Ook de internaten droegen hun steentje bij aan de bestrijding van masturbatie. Controle stond hierbij centraal. Idealiter sliepen de kinderen apart in hun eigen kamer. Zo niet werden kleinere slaapzalen aangeraden waarbij de toezichthouder in het midden sliep. Gedurende de hele nacht moest er een licht branden en uiteraard diende iedereen met de handen boven de lakens te slapen. Ook de indeling van de toiletten verdiende zekere aandacht. De deuren moesten laag genoeg zijn zodat ieders hoofd steeds zichtbaar bleef. Veel van deze leefregels bleven tot ver in de twintigste eeuw gelden in kostscholen en internaten.

De harde middelen

In uitzonderlijke gevallen meenden artsen dat een verandering in de levensstijl ontoereikend was om zelfbevrediging tegen te gaan. Daarom werd soms geadviseerd om grovere middelen te gebruiken.

Er werden allerhande apparaten ontwikkeld om nachtelijke erecties tegen te gaan. Zo waren er de kuisheidsgordels en stekelige ringen die rond de penis werden geplaatst. Wanneer er dan een erectie plaatsvond, werd de penis gepijnigd door de stekels. In minder extreme gevallen werden de handen in speciale wanten opgeborgen of aan het bed vastgebonden.

Sommige artsen zoals de Amerikaanse psychiater René Spit pleitten voor een nog ingrijpendere chirurgische aanpak. De besnijdenis van de penis is daar een voorbeeld van. Bij meisjes gebruikten artsen hete metalen en zuren om de clitoris te verwijderen of aan te tasten.

Gelukkig klinken veel van de aangehaalde maatregelen ons tegenwoordig vreemd in de oren. Enkel de cornflakes van dokter Kellogg kennen tot op vandaag nog groot succes, al is de oorspronkelijke functie ervan weggevallen.

Meer lezen.

De Keyzer, D., De schaamte en de schrik, goesting en genot: vier generaties vrouwen vertellen, Leuven, 2004.

De Borchgrave, C., God of genot, Vlaanderen 1918-1940: een Kerk in strijd met de moderne zinnelijkheid, Leuven, 1998.

Sofie Barmans is in het academiejaar 2019-2020 masterstudent cultuurgeschiedenis. In haar masterproef onderzoekt ze de beeldvorming over masturbatie in Vlaanderen in het interbellum.

In de eerste decennia van de kolonisatie van Congo, tot ruwweg 1920, richtten talrijke epidemieën een ware ravage aan onder de lokale bevolking. Gezondheidszorg was toen verre van een prioriteit voor de koloniale overheid. Een demografische terugval van de Congolese bevolking in het interbellum deed de koloniale machten echter vrezen voor een economische stilstand. Vanuit die bekommernis kwam er meer aandacht voor medische zorg voor de Congolezen.

Moeder- en zuigelingenzorg werden gezien als belangrijke medische domeinen om de dalende bevolkingstrend te doen keren. Volgens de koloniale artsen moesten er zowel meer medische hulp als meer afdwingbare regels komen om moeder en (ongeboren) kind “te beschermen”. Zulke sanitaire en sociale maatregelen geven een mooie inkijk in de ontwikkeling van medische zorg in de kolonie in het interbellum. Tegelijk toont het koloniale gezondheidsbeleid ook hoe de koloniale overheid via geneeskunde de gekoloniseerde bevolking in de gaten trachtte te houden.

Papierwerk

Typerend voor de eerste Belgische medische initiatieven was de flinterdunne grens tussen bureaucratische regelneverij en gezondheidszorg. Gezondheidsdecreten uit het interbellum lijken soms meer hun plaats te hebben in het gemeentehuis dan in een hospitaal. Zo moesten alle geboortes en overlijdens verplicht aangegeven worden ter bevordering van “een efficiënte controle van de bevolking op vlak van procreatie”. Zo’n maatregel gaf dokters een beter zicht op hun patiënten. Tegelijk speelden volkstellingen ook in de kaart van de koloniale staat. Statistieken stelden de overheid immers in staat een beter beeld te krijgen van de kolonie en haar inwoners, en om het gigantische maar vaak onbekende gebied bestuurbaarder te maken.

Een ander bekend voorbeeld van medische ambtenarij, ingevoerd in 1910 om de verspreiding van slaapziekte tegen te gaan, is het medisch pasje. Dit dienden Congolezen op zak te hebben om te bewijzen dat ze gezond waren en zich mochten verplaatsen. Na verloop van tijd mochten zwangere vrouwen niet meer reizen. Dit verkleinde het risico op besmetting en het verspreiden van ziektes, maar het betekende tegelijk een ernstige inperking van de bewegingsvrijheid van de Congolezen – met name van vrouwen.

Thermometers en washandjes

Op medisch vlak vonden artsen vooral het organiseren van pre- en postnatale consultaties cruciaal om de zuigelingensterfte tegen te gaan. Vrouwen werd onderwezen in hoe ze “een goede moeder moesten zijn” en baby’s werden regelmatig gewogen. Moeders begeleiden terwijl ze hun kinderen voedden, was ook een belangrijk onderdeel van postnatale consultaties. Met beloningen als dekentjes werden Congolese vrouwen naar de materniteit “gelokt”. Gevolg van deze frequente consultaties was dat dokters in grote mate konden sturen hoe een dag of week van een Congolese moeder eruit zag. 

Op bevallingen kregen Belgische artsen veel minder gemakkelijk vat. Het medisch personeel had moeite om zwangere vrouwen naar de medische posten te krijgen om daar te bevallen. De vrouwen keken immers met argwaan naar deze witte dokters. Dokters probeerden dit wantrouwen weg te nemen door lokaal medisch personeel in te lijven. Congolese vroedvrouwen moesten helpen bij het opnemen van de temperatuur, ontsmetten, wassen en bij de bevalling zelf. Zij werden verondersteld makkelijker het vertrouwen van de bevolking te winnen.

Vaderlijke autoriteit, moederlijke zorg

De Congolese bevolking moest echter niet alleen geteld en gestuurd worden, hun gedrag moest ook veranderd worden. Witte geneesheren waren ervan overtuigd dat veel Afrikaanse culturele en medische gewoontes schadelijk waren voor moeder en kind. De autoriteit van lokale geneesheren was een doorn in het oog van de medische instanties. “Ook al zijn de tovenaars schijnbaar niet direct betrokken bij de bevalling, indirect is hun invloed enorm nefast,” stelde een rapport uit de jaren ’30. Volgens Belgische artsen straften ze bijvoorbeeld vrouwen wier kind overleden was. Zo’n straf kon volgens één arts bijvoorbeeld het vastketenen van de vrouw in volle zon zijn, met onvruchtbaarheid tot gevolg. De Belgische artsen eisten ook een strengere reglementering van anticonceptie en abortus, hoewel ze zelf toegaven dat abortus volgens hen nauwelijks voorkwam op het koloniale grondgebied.

Koloniale artsen hadden ook een duidelijke mening over hoe het ideale gezin er moest uitzien. Alle vormen van polygamie, dat een ware obsessie was voor sommige kolonialen, moesten aan banden gelegd worden. Het monogame, liefst katholieke kerngezin, was de beste garantie op veel en gezonde kinderen. Een arts sprak in 1935 van “het behouden van de cohesie van de familie middels het versterken van de vaderlijke autoriteit.” De sociale rolverdeling maakte van de man de voornaamste kostwinner en verwees de moeder met haar – liefst talrijke – kroost naar de haard. Vrouwen werd verboden zwaar werk te verrichten, zeker in de periode van haar zwangerschap. Het krijgen van veel kinderen moest beloond worden. Het bourgeoishuwelijk werd niet alleen gezien als moreel deugdelijk maar ook als bevorderlijk voor de gezondheid van het individu en de samenleving.

De koloniale overheid hoopte met haar maatregelen de kindersterfte terug te dringen en de bevolking stabiel te houden. Maar medische zorg ging nooit enkel over gezondheid. Meer medische en administratieve verplichtingen betekenden ook meer controle. De verplichte aangifte van geboortes gaf de overheid de mogelijkheid de Congolese bevolking meer in kaart te brengen. Witte artsen zagen pre- en postnatale zorg bovendien als hét medische domein bij uitstek om de gekoloniseerde Congolezen cultureel en moreel te beïnvloeden. Het monogame kerngezin met een werkende vader, een moeder aan de haard en talrijke kinderen werd gepropageerd als de beste garantie voor een “gezonde” samenleving. Zorg voor moeder en kind was op die manier zowel een medisch doel als een middel om de Congolese samenleving diepgaand te veranderen.

Maarten Langhendries is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet onderzoek naar reproductieve gezondheid en katholieke geneeskunde in België en Belgisch Congo in de periode 1900-1965.

Gastblog door Leon Janssens.

Als we aan documentaires denken, denken we al snel aan wilde dieren, weidse landschappen en de wervende stem van de Britse documentairemaker David Attenborough. In de jaren 1960 onderwierpen filmmakers echter een heel ander thema aan hun kritische cameralens: seks. Zulke films waren een ‘Duitse specialiteit’. Via een achterpoortje in de wetgeving, waarmee de autoriteiten wetenschappelijke kennis wilden beschermen tegen censuur, produceerde de porno-industrie massaal ‘maatschappelijk verantwoorde’ pornofilms. De bedoeling was natuurlijk vooral om de kijker zoveel mogelijk ontblote borsten en seksscènes te tonen.

Dat pornografen hun erotische teksten en beeldmateriaal vermomden als wetenschappelijke kennis was niets nieuw onder de zon. Vanaf 1840 werden er bijvoorbeeld boeken geschreven waarin specifieke volkeren, steden en sociale groepen zoals vrouwen en de lagere sociale klassen wel erg grondig uit de doeken werden gedaan. Een mooi voorbeeld is het boek Bruxelles la nuit: physiologie des établissements nocturnes de Bruxelles waarin elk Brussels bordeel, en de aanwezige vrouwen, in geuren en kleuren worden beschreven.

De pornodocumentaire uit de jaren 1960 diende dan wel niet als erotische stadsgids, toch zijn de gelijkenissen groot. Ook deze films schonken vooral aandacht aan het seksleven van specifieke sociale groepen zoals huisvrouwen, schoolmeisjes en prostituees. De meest bekende en populaire serie was Schoolgirl Report waarin het seksleven van middelbare schoolmeisjes centraal staat. In de periode 1970-1980 ging er quasi geen week voorbij waarin niet een van de meer dan tien episodes in Vlaanderen werd vertoond. Het succes van dat soort films ontging ook de Katholieke Filmliga niet. Die organisatie trachtte de katholieke Vlaming via recensies op de hoogte te houden van welke film hij wel, maar vooral ook niet, moest gaan bekijken. Zo schreef zij in 1973 een filmrecensie voor de film Hausfrauen Report waarin ze stelden: “De techniek is gekend, aan de hand van voorbeelden wordt er wetenschappelijk kommentaar geleverd die uiteraard kort en krachtig is opdat het aangehaald voorbeeld in het lang en in het breed uit de ‘kleren’ zou kunnen gedaan worden”.

Leon Janssens is als aspirant van het FWO verbonden aan de onderzoeksgroep Moderniteit en Samenleving 1800-2000 van de KU Leuven. Hij bestudeert de angst voor pornografie op het einde van de negentiende eeuw.

Gastblog door Pieter Vanhees.

Het zal u misschien verbazen, maar in het negentiende-eeuwse België waren regels voor vrouwen in prostitutie duidelijker dan vandaag. Bijna elke stad en grote gemeente vaardigde een gedetailleerd prostitutiereglement uit. Vrouwen die leefden en werkten op de Antwerpse Rietdijk, een befaamd Red light district, konden hierover meespreken. Toch namen veel vrouwen het niet zo nauw met de regeltjes: ze zochten de grenzen ervan op in hun streven naar betere werk- en leefomstandigheden.  

Eerste stappen ‘op den trottoir’

Het prostitutiereglement dat het Antwerpse stadsbestuur in 1852 uitvaardigde was een verregaande poging om de activiteiten en het leven van de voornaamste spelers in de sekssector te omkaderen. Het reglement stond prostitutie slechts toe binnen welbepaalde ruimtes. Huismeiskens woonden en werkten in door het stadsbestuur erkende publieke huizen. Zowel het eerste contact tussen vrouw en klant als de seksuele activiteiten en de betaling gebeurden er onder toezicht van een alwetende maîtresse de maison.

Afgezonderde meiskens, daarentegen, werkten op zelfstandige basis, maar ook zij werden geweerd uit de publieke ruimte. Ze konden klanten ontvangen in hun eigen woning, maar vaker gebeurde dit in erkende koppel- of rendez-voushuizen. Hier konden kamers worden gehuurd voor korte tijd of voor een hele nacht. In de praktijk hadden Afgezonderde meiskens echter geen andere keuze dan de straat op te gaan op zoek naar klanten. Het stadsreglement liet nochtans weinig ruimte voor tippelen. Artikel 28 verbood onder andere: het dragen van onzedige kleeding op straat, zichtbare verleidingspogingen aan de deur of in het raam van een woning, individueel of in groep drentelen en het aanspreken van mannen. In realiteit bleven deze verbodsbepalingen vaak dode letter. Niet alleen hielden prostituees er weinig rekening mee, de politie trad ook pas streng op wanneer hun gedrag aanleiding gaf tot buurtprotest.

Verhuizen, schrappen of ontsnappen?

Vrouwen die volgens de regels seks binnenskamers wilden verkopen, konden niet anders dan zich laten registreren als publieke vrouwen. Bij inschrijving moesten ze hun identiteitspapieren (‘reispassen, geboortebrieven en andere stukken den burgerlyken stand der opgeschrevene vrouwen aenduidende’) achterlaten in het centrale politiebureau. Ook moesten ze hun verzoek zelf indienen om te vermijden dat ze tegen hun wil, bijvoorbeeld door een bordeelhoudster, werden ingeschreven. Vrouwen in prostitutie ervoeren zo’n registratie echter als vervelend. Tot ongenoegen van de zedenpolitie verkozen ze vaak illegale prostitutiehuizen, van waaruit ze zonder inschrijving konden werken, boven de erkende publieke huizen.

De documenten terugkrijgen en uit het register geschrapt worden, kon slechts op twee manieren. Ten eerste door toestemming aan de burgemeester te vragen om een punt te zetten achter een loopbaan als prostituee. Vaak werd een dergelijk verzoek ingediend door een vrouw die beweerde te willen stoppen met prostitutie, maar het kon evengoed van de hand van een familielid of partner zijn. In 1868 voerde de 36-jarige Catharina aan dat zij in het publieke huis, waar zij 13 jaar woonde, de laatste vier jaar enkel nog huishoudelijk werk deed. Nu vond ze het tijd om te trouwen en te gaan samenwonen met haar aanstaande, maar tegelijkertijd wilde ze aan de slag blijven als werkvrouw in publieke huizen. De politiecommissaris, die haar dossier behandelde, raadde de burgemeester aan in te gaan op haar verzoek. Dit betekende het einde van Catharina’s officiële carrière als prostituee.

In principe konden vrouwen ook uit het register verdwijnen door de stad te verlaten. Elders een nieuw leven beginnen werd hen echter niet gemakkelijk gemaakt. Ze kregen dan misschien wel hun identiteitspapieren terug, maar moesten ook een attest van domiciliewijziging meenemen. Dit document, waarop hun vorige beroep vermeld stond, moest worden afgegeven aan de politie van de nieuwe woonplaats. Het stigma van prostitutie verhuisde met andere woorden mee. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat elke verhuizende prostituee ‘den trottoir’ achter zich wilde laten. Veel sekswerkers in deze periode waren echte migratiepioniers, steeds op zoek naar nieuwe en betere carrièremogelijkheden binnen de sekssector.

Bij de dokter

Een nog belangrijkere reden om het officiële circuit te omzeilen, was het onontkoombare doktersbezoek. Antwerpse prostituees moesten zich om de 6 dagen melden bij een arts voor een gynaecologisch onderzoek. Vele vrouwen vonden deze controle bijzonder onaangenaam. Zij moesten zich blootstellen aan het oog van stedelijke artsen die met een speculum speurden naar sporen van geslachtsziektes zoals syfilis en gonorroe. Dit gebeurde aan de lopende band: dokters besteedden hoogstens enkele minuten aan elk onderzoek.

Ook waren er financiële redenen om zulke doktersbezoeken te mijden. Niet alleen was het visiet betalend, ook liepen prostituees beroepsinkomsten mis. Ze werden namelijk gedwongen opgenomen in het Sint-Elisabeth gasthuis bij vaststelling van een ziekte, en mochten pas terug aan het werk als ze genezen verklaard waren. Dat overkwam bijvoorbeeld de 19-jarige serveuse Marie. Zij werd samen met haar bazin in de achterplaats van een café aangetroffen terwijl ze zich dronken liet voeren. Vervolgens werd ze aangehouden en opgesloten in de stadsgevangenis. Bij medisch onderzoek bleek ze ‘licht aangetast door syfilis’ waarna ze naar het ziekenhuis werd overgebracht.

Zulke verplichte ziekenhuisverblijven die lang konden duren, waren geen reclame voor het gereglementeerde sekscircuit. Het is moeilijk om een goede schatting te geven van het aantal vrouwen dat voor de officieuze sector koos, maar waarschijnlijk ging het om een veelvoud van het aantal dat in erkende huizen actief was.

Pieter Vanhees is als doctoraatsbursaal verbonden aan de onderzoeksgroep Moderniteit en Samenleving 1800-2000 van de KU Leuven. Hij bestudeert de sociale geschiedenis van prostitutie in de negentiende en twintigste eeuw.

Titelafbeelding: Het Antwerpse Prostitutiereglement van 1852 (© Felixarchief, 731#365).

Wat als een zwangere vrouw sterft voor haar baby is geboren? Zo’n scenario, waar we vandaag liever niet aan denken, was in de negentiende eeuw een reële angst. De postmortale keizersnede vormde voor artsen een laatste reddingsboei om een levensvatbaar kind uit de schoot van een overleden vrouw te bevrijden. Maar ook priesters en andere katholieken hadden zo hun redenen om het mes in eigen handen te nemen. Elke ongedoopte dode foetus betekende immers een verloren ziel.

Leve de foetus

De keizersnede bij een pas overleden vrouw was in het negentiende-eeuwse België een vrij uitzonderlijke noodoperatie. Meestal gingen artsen over tot de ingreep nadat een vrouw voor het einde van de bevalling haar laatste adem had uitgeblazen. Toch koesterden maar weinig dokters illusies over het succes van postmortale ingrepen. Als het kind de operatie al overleefde, dan stierf het meestal enkele ogenblikken later. Van de achttien gedocumenteerde postmortale keizersneden die tussen 1845 en 1889 in de Brusselse ziekenhuizen werden uitgevoerd, is er bijvoorbeeld slechts één succesvolle keizersnede gerapporteerd.

Vertegenwoordigers van de Katholieke Kerk betreurden echter dat zulke keizersneden enkel in een vergevorderd stadium van de zwangerschap plaatsvonden. De Belgische aartsbisschop Engelbert Sterckx maakte zijn bezorgdheid duidelijk aan de bestuurders van de Brusselse ziekenhuizen. In een brief uitte hij zijn ongenoegen over de vele zieltjes die dreigden verloren te gaan: “Artsen en chirurgen weigeren een operatie uit te voeren als het kind niet levensvatbaar is of als het de termijn van 7 maanden niet heeft bereikt. Dit is een ernstig misbruik dat veel pijn heeft veroorzaakt, gezien het grote aantal kinderen dat niet werd gedoopt en daarom van de hemelse gelukzaligheid is beroofd.” Zijn pleidooi vond maar weinig gehoor bij het bestuur van de ziekenhuizen dat te kennen gaf dat alle keizersneden naar behoren waren gebeurd. Bovendien, zo kreeg de aartsbisschop te horen, waren ziekenhuizen geen religieuze instellingen maar plaatsen waar gezondheidszorg centraal stond.

Religieuze plichten

Het pleidooi van de aartsbisschop voor het zielenheil van ongeboren leven is maar een voorbeeld van een bredere katholieke promotiecampagne die vanaf de achttiende eeuw werd gevoerd. Via dooprichtlijnen benadrukten priesters en theologen de noodzaak van de doop bij alle ongeboren kinderen die in levensgevaar verkeerden, zelfs al ging het om een voor het blote oog onzichtbare embryo. Die plicht om ieder levend wezen te ‘nooddopen’ kwam in de eerste plaats toe aan de ervaringsdeskundigen bij bevallingen: dokters en vroedvrouwen. Belgische kerkelijke richtlijnen uit 1851 gaven hen instructies mee over de verschillende manieren waarop ze de doop konden toedienen tijdens zwangerschappen en geboortes. Maar daar bleef het niet bij. Volgens diezelfde richtlijnen eiste de Katholieke Kerk een daad van katholieke naastenliefde van iedereen die zich in de buurt van een stervende zwangere vrouw bevond. Als er geen arts te bespeuren was, werden priesters en andere katholieken met andere woorden geacht om na haar overlijden zelf in actie te komen.

Enkelingen voegden ook effectief de daad bij het woord. Een aantal controversiële incidenten op het Belgische platteland haalden de Belgische kranten, zoals een voorval in Aartrijke in 1867. Een plaatselijke vroedvrouw, mevrouw Vandenbussche, werd er door een even plaatselijke priester overgehaald om met een zakmes een dubbele snede te maken in de buik van een overleden zwangere vrouw. Zonder de foetus eruit te halen, had de priester wat doopwater gegoten over de foetus, waarna de vroedvrouw meteen overging tot het hechten van de buik. De foetus werd geschat op een viertal maanden.

Voor de rechtbank, of toch niet

Het incident in Aartrijke bracht een groot publiek debat op gang over de noodzaak van een wet om lijken te beschermen en de veiligheid van schijnbaar dode personen te garanderen. Want wat als een diepgelovige katholiek zonder een doodsverklaring het mes in een vrouw zette die dood leek, maar in feite nog leefde? Verschillende opeenvolgende rechtszaken maakten duidelijk dat er geen enkele Belgische wet bestond die wie dan ook ervan moest weerhouden om onbegraven lichamen open te snijden. Deze controversiële vaststelling was het startpunt van vurige publieke discussies tussen liberale antiklerikale voorstanders van zo’n wet en katholieke tegenstanders. Omstreeks 1870 werd er in het Belgische parlement effectief een wetsvoorstel ingediend, maar tot een wet is het uiteindelijk nooit gekomen.

Ook in de decennia na het parlementair debat bleef de bekommernis om de ziel van de foetus voor katholieken een dringende reden om postmortale keizersneden te doen. Kranten brachten enkele incidenten aan het licht waarbij priesters zelf keizersneden op gestorven vrouwen hadden uitgevoerd. Wanneer de laatste postmortale keizersnede door een onervaren katholiek in België plaatsgreep, is moeilijk in te schatten. In elk geval gaf de Heilige Stoel, het centrale bestuursorgaan van de Katholieke Kerk in Rome, in 1899 een officieel antwoord op de vraag of geestelijken zelf een keizersnede moesten uitvoeren bij overleden vrouwen. De nieuwe richtlijnen benadrukten nogmaals het belang van christelijke naastenliefde om foetussen uit de buik van de vrouw te halen. Van priesters werd verwacht dat zij hemel en aarde zouden bewegen om plaatselijke artsen zover te krijgen om een keizersnede te doen. Maar, zo stelde de Heilige Stoel, het was niet aan hen om zich te bemoeien met de eigenlijke operatie, laat staan deze zelf uit te voeren.

Meer lezen.

Gijbels, J. (2019). “Medical Compromise and Its Limits: Religious Concerns and the Postmortem Caesarean Section in Nineteenth-Century Belgium”. Bulletin of the History of Medicine, 93 (3), 305-334.

Jolien Gijbels is als doctoraatsbursaal verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KU Leuven. Ze verricht onderzoek naar de religieuze en levensbeschouwelijke opvattingen van verloskundigen en gynaecologen in de negentiende eeuw.

Titelafbeelding: Plate 78, Surgical technique for caesarean section. Credit: Wellcome Collection. CC BY.

Aflevering 3: De eeuw van het gespeelde orgasme (20^ste eeuw).

In 1929 schreef de Britse schrijfster en feministe Virginia Woolf met verwondering enkele regels over een bezoek aan het British Museum. Ze deed onderzoek naar de vrouwelijke seksualiteit en was verrast over het aantal boeken dat ze vond, vooral geschreven door mannelijke auteurs:

Heb je er enig idee van hoeveel boeken er elk jaar over vrouwen worden geschreven? En hoeveel er daarvan door mannen worden geschreven? […] Seks en de natuur trekt niet alleen dokters en biologen aan, maar ook, meer verrassend en moeilijker te begrijpen: gerespecteerde essayisten, vingervlugge romanschrijvers, jonge mannen met een diploma of zonder diploma, mannen met schijnbaar geen enkele kwaliteit behalve dan dat ze geen vrouw zijn.

De weken in december draaien om de verwondering van Woolf. Aan de hand van het voorbeeld van het orgasme zoekt historica Tinne Claes voor u uit wat mannen zoal hebben geschreven over de vrouwelijke seksualiteit. Deze blogreeks van drie afleveringen vertelt een kleine geschiedenis van het (al dan niet) komen en legt tegelijkertijd hardnekkige clichés over mannen en vrouwen bloot. Vorige week: waarom het vrouwelijk orgasme verdween in de achttiende en negentiende eeuw. Vandaag: de eeuw van het gespeelde orgasme.

Sigmund Freud en de tirannie van het vaginale orgasme

Zoals de meeste slechte theorieën over vrouwelijke seksualiteit, begon de tirannie van het vaginaal orgasme met een man en zonder empirisch onderzoek. In 1905 verkondigde de psychoanalyticus Sigmund Freud dat volwassen vrouwen klaarkwamen door penetratie. Vrouwen die enkel een orgasme konden bereiken door clitorale stimulatie waren volgens hem gestoord, frigide of seksueel onrijp. De clitoris was voor meisjes en zwakzinnigen, de vagina voor echte vrouwen. Bovendien was er volgens Freud een kwalitatief verschil: een vaginaal orgasme was beter dan een clitoraal orgasme.

Het vaginale orgasme werd de heilige graal van de vrouwelijke seksualiteit in de twintigste eeuw. De populariteit en de invloed van het werk van Freud vallen niet te overschatten. Toen Alfred Kinsey (over wie later meer) voor het eerst kritiek durfde uiten in 1953, schoten zijn collega’s in een kramp. Edmund Bergler en William S. Kroger, twee voorname psychoanalytici, onderlijnden woedend dat voor hen frigiditeit gelijkstond aan ‘het onvermogen van een vrouw om een vaginaal orgasme te hebben tijdens betrekkingen’ (nadruk in het origineel). Het liet hen koud als dat betekende dat de meerderheid van de vrouwen frigide was.

De kritiek van Kinsey, Masters en Johnson

Inderdaad, de meerderheid. De Amerikaanse seksuoloog en bioloog Alfred Kinsey interviewde voor zijn studie Sexual Behavior in the Human Female (1953) meer dan tienduizend vrouwen: het gros van hen zei dat ze nog nooit een vaginaal orgasme hadden beleefd. 62 procent van de ondervraagde vrouwen masturbeerde, maar meer dan 80 procent van hen stimuleerde daarbij uitsluitend de clitoris. Blijkbaar was dat orgaan dan toch niet alleen iets voor kleine meisjes.

De Freudiaanse mythe werd verder ontkracht door de Amerikaanse seksuologen (en bedpartners) William Masters en Virginia Johnson. Zij bestudeerden het orgasme voor het eerst in het laboratorium. Koppels, waaronder Masters en Johnson zelf, hadden seks terwijl ze met draadjes aan machines hingen. Het onderzoek toonde aan dat er empirisch gezien geen verschil is tussen een clitoraal of vaginaal orgasme. Daarbij stelden ook Masters en Johnson vast dat de meeste vrouwen niet tot een hoogtepunt kwamen door penetratie alleen.

De seksuele revolutie: plezier voor iedereen?

In de jaren 1960 en 1970 bevrijdde de seksuele revolutie de maatschappij van schaamte en schuld. Grootschalige protesten tegen de oorlog in Vietnam of tegen kernraketten gingen hand in hand met pleidooien voor een lossere seksuele moraal: make love not war. De belangrijkste verandering was de komst van de anticonceptiepil, die op de Vlaamse markt kwam in 1961. Voor wie geen kinderen wilde, ging seks niet langer gepaard met stress en angst. Zeker in de periode voor de AIDS-crisis leefde het idee dat er dankzij de pil in alle vrijheid geëxperimenteerd kon worden met seks. De pil zette de deur open voor ongebreideld  seksueel plezier, ook voor vrouwen. Maar was dat wel zo?

In de jaren zeventig ontstond er een verhit debat over ‘de mythe van het vaginale orgasme’, naar het pamflet van de Amerikaanse feministe Anne Koedt. Feministes kwamen in opstand tegen wat zij ‘androcentrische seks’ noemden. Volgens hen kwam het mannen toch maar goed uit dat net het orgasme door penetratie (wat zij erg bevredigend vonden) de heilige graal van volwassen vrouwelijke seksualiteit was geworden. Vrouwen moesten hun best doen opdat mannen klaarkwamen, maar bleven door die belachelijke Freudiaanse mythe zelf gefrustreerd achter.

Masturbatie als emancipatie

De mannen wisten niet wat ze hoorden. De drukkende normen hadden immers geleid tot miljoenen gefakete orgasmes. Misschien deden vrouwen dit zelfs niet opzettelijk: ze voelden zich zo onder druk gezet om te komen tijdens penetratieseks dat ze zichzelf wijsmaakten dat ze kwamen. Vrouwen die reageerden op enquêtes over seks in de jaren 1920 waren vaak onzeker over wat er net bedoeld werd met de term ‘orgasme’. Ze hadden wel plezier, maar was dat ook een orgasme?

Feministes doorbraken de illusie met luide stem. Al in 1968 schreef de Deense feministe Mette Ejlersen over ‘het zielige komedietje’ dat vrouwen speelden tijdens de seks, een komedie die zij overigens allesbehalve amusant vond. In Europa en de Verenigde Staten stonden tientallen feministes op de barricaden voor het recht op een orgasme. Met de slogan ‘we have the right to our own bodies’ vierden vrouwen zoals Germaine Greer, Verena Stefan, Shere Hite en Betty Dodson de clitoris en riepen vrouwen op om te masturberen.

Veel mannen ervaarden de klachten van feministes als vernederende leugens. In de pers lieten ze optekenen dat feministen schadelijk waren voor heteroseksuele seks en dat hun pleidooien voor masturbatie gelijkstonden aan mannenhaat. Hoe durfden ze insinueren dat vrouwen geen penis nodig hadden om tot een hoogtepunt te komen?

En vandaag?

Wat een geluk dat het verleden voorbij is, denkt u misschien. Slecht nieuws: onze samenleving is doordrongen van ideeën uit het verleden. Denk maar aan het hardnekkige negentiende-eeuwse cliché dat mannen seksueel actiever zijn dan vrouwen. In de nasleep van #MeToo verklaarden journalisten het gedrag van mannen door te verwijzen naar hun ‘jagersverleden’, ‘libido’ of ‘seksueel instinct’. Vrouwen zouden daar minder last van hebben. In cartoons worden zij nog vaak neergezet als aseksuele wezens die ‘altijd hoofdpijn hebben’.

Ook de Freudiaanse mythe blijft slachtoffers maken. Vandaag nog denken 7 op 10 vrouwen dat het normaal is dat een vrouw klaarkomt bij penetratieseks. Nochtans kan 50 tot 70% van de vrouwen zo niet tot een hoogtepunt komen. Het resultaat is dat vrouwen zich onzeker voelen. En dat de meerderheid van hen (volgens de meeste onderzoeken tussen de 60 en 70%) af en toe een orgasme faket.

Ook vandaag is er nog een duidelijke rem op de vrouwelijke seksualiteit. Gelukkig toont deze blogreeks aan dat deze rem niet biologisch is, maar cultureel bepaald. Vrouwen zijn niet van nature braaf of ‘frigide’, net zo min als mannen jagers zijn. Wel verwachten we verschillend gedrag van vrouwen en mannen. Maar terwijl de biologie slechts traag kan veranderen, kan de cultuur dat snel. Op naar de toekomst?

Meer lezen.

Herzog, D. (2011). Sexuality in Europe: A Twentieth-Century History. Cambridge, Cambridge University Press.

Maines, R.P. (1999). The Technology of Orgasm: Hysteria, the Vibrator, and Women’s Sexual Satisfaction. Baltimore and London, John Hopkins University Press.

Slabbinck, W. (2016). “De orgasmekloof bestaat. Maar we kunnen er iets aan doen”, Charlie Magazine.

Tinne Claes is als postdoctoraal onderzoekster verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Ze onderzoekt hoe onvruchtbaarheid werd gedefinieerd en ervaren na 1945.

Titelafbeelding: Invocation à l’amour, ca. 1825, Wellcome Collection. CC BY.