Maandelijks archief: september 2018

Toen vrouwelijke studenten nog porrekes waren

“Dus dan waren wij met achten in een zaal van vierhonderd. En dan moesten wij natuurlijk vooraan zitten, want in die tijd mochten de meisjes niet achteraan, zelfs niet op de tweede rij gaan zitten.” Aan het woord is een voormalige vrouwelijke studente die in de jaren 1960 wiskunde studeerde aan de universiteit te Leuven. De strikte scheiding van mannen en vrouwen in de aula’s doet vermoeden dat mannelijke en vrouwelijke studenten in aparte werelden leefden, maar was dat wel zo?

Gescheiden werelden

Tijdens het college anatomie zaten de vrouwen samen op een rij (universiteitsarchief Leuven).

Toen er in 1921 voor het eerst vrouwelijke studenten naar Leuven kwamen, maakten de Belgische bisschoppen zich zorgen. Ze vreesden dat de mannelijke en vrouwelijke studenten elkaar zouden afleiden van hun studies. Om vrouwelijke studenten te beschermen tegen het ‘mannelijke kwaad’ stichtten ze pedagogieën waar meisjes onder toezicht van nonnen in Leuven konden verblijven. De vice-rector Honoré Van Waeyenberg ging zo ver dat hij in 1936 de volgende regel invoerde: “De meisjesstudenten gelieven steeds met twee over straat te gaan. Onnodig te herhalen dat het nooit mag gebeuren dat zij met studenten samen naar de cursus gaan of dezelfde verlaten.” Tijdens vergaderingen en in de bibliotheek moesten vrouwelijke studenten apart van de mannelijke studenten zitten. Het was ook verboden voor vrouwen om naar bioscopen, dancings, drank- en eetgelegenheden te gaan.

In de jaren 1960 verdwenen de meeste beperkingen, maar vrouwelijke studenten bleven verplicht om hun eerste jaar op een pedagogie door te brengen. Mannen waren hier niet toegelaten. Wanneer een studente met een man wilde afspreken, moest de man aan de poort of op de gang van de pedagogie op haar wachten. De zusters controleerden daarnaast ook het doen en het laten van de vrouwelijke studenten door een avondklok in te stellen. Meisjes die op pedagogieën verbleven, moesten ten laatste om elf uur ’s avonds terug zijn. Wanneer vrouwen na hun eerste of tweede jaar naar een privaat kot verhuisden, hadden ze meer vrijheid. De avondklok verdween en ze mochten eten waar ze wilden. De meisjeskoten bleven wel verboden terrein voor mannelijke studenten en veel kotbazen bleven de meisjes controleren.

Het was een ongeschreven regel dat deze scheiding ook werd doorgevoerd in de auditoria, waar vrouwen op de eerste rijen moesten plaatsnemen. Doordat ze vooraan zaten, voelden veel vrouwen zich bekeken en waren ze ook gemakkelijke slachtoffers voor plagerijen. Vrouwen die bijvoorbeeld te laat waren, konden getrakteerd worden op een fluitconcert als ze de hele aula moesten doorlopen om de eerste rij te bereiken. De mannelijke studenten hadden ook de gewoonte om hun vrouwelijke collega’s al lachend por te noemen. Vrouwelijke studenten hadden hier weinig problemen mee: “Wij waren de porren van Leuven. Wij vonden dat wel leuk. Erg vond ik dat niet, dat paste allemaal in die tijdsgeest denk ik.”

Vermaak

Studenten in het studentenrestaurant Alma (universiteitsarchief Leuven).

De jaren 1960 luidden wel enkele veranderingen in. Voor die tijd was het studentenleven voornamelijk gericht op mannen. De exclusief mannelijke studentenclubs domineerden het studentenlandschap. Tijdens de jaren 1960 begonnen vrouwen ook meer deel te nemen aan het studentenleven. Het studentenrestaurant Alma en de bioscoop waren ideale plaatsen om samen te komen en te ontspannen. Steeds meer vrouwen werden bovendien actief in het bestuur van de faculteitskringen – meestal als secretaresse, een functie die als typisch vrouwelijk werd aanzien.

Tijdens de avondactiviteiten van de studentenkringen, zoals cantussen en thé-dansants waren ook steeds meer vrouwen aanwezig. Op cantussen dronken vrouwen samen met mannen bier, al deden ze dat meestal in mindere mate. Thé-dansants waren dansgelegenheden waar mannen en vrouwen per twee dansten. Vrouwen moesten wachten tot mannelijke studenten hen ten dans vroegen. Het was gebruikelijk dat deze laatsten hun danspartners trakteerden en hen na een avondje uit naar hun pedagogie of kot brachten.

Studerende vrouw, werkende vrouw?

Studenten verpozen in het Begijnhof.

De jaren 1960 kunnen gezien worden als een overgangsperiode naar een gemengd studentenmilieu. Toch bleven de oude genderspecifieke rollenpatronen voortbestaan. Vrouwelijke studenten werden geacht rokken te dragen en in de faculteitskringen  zogenaamd vrouwelijke taken zoals secretaresse op zich te nemen. Deze maatschappelijke rollenpatronen kwamen nog meer tot uiting in hun latere leven. Veel vrouwelijke alumni merkten dat de uitbouw van een loopbaan moeilijk te verzoenen viel met maatschappelijke verwachtingen rond hun rol als moeder. Veel afgestudeerde vrouwen gingen dan ook nooit werken of kwamen terecht in de onderwijssector.

Lies Depickere was in het academiejaar 2017-2018 masterstudent cultuurgeschiedenis. Ze schreef een masterproef over de ervaringen van vrouwelijke studenten aan de Leuvense universiteit in 1960-1968.

Maartens 5 favoriete Brusselse stadsparken

Brussel herbergt vele stadsparken: sommige bekend en drukbezocht, andere meer in de luwte van de hoofdstad. Wat de meeste echter delen, zijn hun negentiende-eeuwse oorsprong en wortels in de opkomende burgerlijke cultuur van die tijd. Naast verkoeling in deze warme dagen bieden deze parken dan ook een interessante blik op een nieuwe bourgeoisie die zich in een identiteit probeerde aan te meten, en op de veranderende rol van natuur in een uit zijn voegen barstende grootstad.

  1. Warandepark, Brussel

Het Warandepark, pal in het centrum van de stad, kent een middeleeuwse oorsprong. Zijn huidige vorm dankt het park echter aan de heraanleg van het Koningsplein aan het einde van de achttiende eeuw, onder het Oostenrijks regime. Veel meer dan een rustpunt waar de Brusselaar van een stukje natuur in de stad kon genieten, was het park echter een plek waar men kwam om te kijken en bekeken te worden. De Brusselse burgerij was niet geïnteresseerd in verpozen tussen het groen en ontsnappen aan de stedelijke drukte. Strenge culturele codes en tradities bepaalden waar, wanneer en hoe de leden van de bourgeoisie rondwandelden tussen de bomen van de Brusselse Warande. Een rondje bezweet joggen of ergens willekeurig in het gras neerploffen zat er rond 1800 niet meteen in.

  1. Leopoldspark, Etterbeek

In het jonge België roerde zich in Brussel al snel een nieuwe elite die van de stad een moderne hoofdstad wilde maken. De oude stadsomwalling was dan al gesloopt, Brussel was klaar om haar gloriejaren aan te vatten. Het resultaat van een eerste bouwcampagne was de Leopoldwijk, een kraaknieuwe woonomgeving voor de Brusselse bourgeoisie. Een park om te wandelen en met hun welstand te pronken, stond hoog op het verlanglijstje van de bewoners van de nieuwe, prestigieuze herenhuizen. De schenking van Jean-Jacques Dubois de Bianco van zijn verwilderd domein aan de jonge Société Royale de Zoologie, d’Horticulture et d’Agrégement in 1851 gaf de burgerij in de wijk de kans om het landhuis en het omliggende terrein om te toveren tot een plek van enerzijds mondaine ontspanning en anderzijds wetenschap. Architecten Alphonse Balat en Louis Fuchs kregen de opdracht het overwoekerde domein tot een elegant wandelpark om te toveren. Vijvers, bomen en heuvels waren er al, ze dienden enkel nog verder aangekleed te worden met rotsen tot het schilderachtig landschap van een Engels park. In de loop van de negentiende en twintigste eeuw zouden rondom het park nog de dieren- en plantentuin van Brussel en allerlei wetenschappelijke instellingen verrijzen die nu het aanzicht van de site bepalen.

  1. Ter Kamerenbos, Elsene

Ter Kamerenbos ontstond in de jaren 1860 om heel andere redenen. De stad Brussel wilde in navolging van Parijs nog een groen prestigeproject. Tegelijk was het tegen dan duidelijk geworden dat urbanisatie ook zijn schaduwzijden had. De inwoners van de snelgroeiende stad Brussel kregen meer en meer behoefte aan ademruimte en natuur. In het historische centrum was echter geen plaats meer voor een park. De omliggende gemeenten, tot dan relatief onafhankelijke plattelandsdorpen, boden meer mogelijkheden en werden langzaam geïntegreerd in de metropool. Zo ook Elsene, dat via de Louizalaan hechter verbonden raakte met Brussel. Voor Ter Kamerenbos koos de stad – middels een wedstrijd waar ook Fuchs aan deelnam maar die hij verrassend genoeg verloor – voor een ontwerp van de Duitser Edouard Keillig. Zijn visie, een bosrijk park waar zo weinig mogelijk aan de oorspronkelijk begroeiing geraakt zou worden, lag in de lijn van die van het stadsbestuur en speelde in op de noden van het publiek. De Brusselaar moest de stad hier even kunnen vergeten zonder deze te verlaten. Het park werd een vluchtroute in plaats van louter decor voor het gepronk van de bourgeoisie. De illusie van het platteland stond nu centraal. Het zicht op de buitenwereld werd door het dichtbeboste park tot een minimum beperkt. Een kloof en vijver hielden het park over zijn hele lengte interessant voor de bezoeker. Het grootse, halfronde plein en de paviljoenen rond het park moesten het Ter Kamerenbos aan de buitenkant dan weer de grandeur verlenen waar de burgerlijke context om bleef vragen.

  1. Park van Woluwe, Woluwe

Ter Kamerenbos probeerde dus prestige en sociale noden met elkaar te verzoenen. Wél nog een echt, exclusief prestigeproject was het park van Woluwe, een resultaat van de Expo van 1897. Deze vond plaats in zowel het Jubelpark als op het koninklijk domein van Tervuren. Om de twee locaties te verbinden, liet Leopold II de al eerder uitgetekende Tervurenlaan aanleggen. Met de tram zouden bezoekers zich makkelijk kunnen verplaatsen. Om het traject aantrekkelijker te maken voor de bourgeoisie, besliste Leopold II tot de bouw van een groots park langs de avenue. Het platte terrein van Woluwe werd door de Franse architect Emile Lainé kunstmatig van meer reliëf voorzien. Enerzijds kon de bezoeker zo uitkijken over het landschap. Anderzijds boden de beboste dalen en heuvels opnieuw de illusie van één te zijn met de natuur. De idyllische sfeer werd nog artificieel aangedikt door de toevoeging van bijvoorbeeld watervalletjes. Na de dood van de koning werd het park van Woluwe opgenomen in de Koninklijke Schenking aan de Belgische Staat en stond het open voor het brede publiek.

  1. Josaphatpark, Schaarbeek

Lange tijd was Schaarbeek, net zoals veel andere randgemeentes, een plattelandsdorp op enkele kilometers van Brussel. Rond 1900 veranderde het aangezicht van het middeleeuwse dorp echter snel. Een nieuw, monumentaal stadhuis werd neergepoot, en de oude Sint-Servaaskerk werd gesloopt en vervangen. In dit kader paste ook de aanleg van de mooie, elegante Louis Bertrandlaan met zijn eclectisch geheel van prachtige gevels, die naar één van de nieuwe groene longen van de stad leidde: het Josaphatpark. Ondanks een conflict met de weduwe die eigenares was van het park, slaagde de gemeente Schaarbeek er via de tussenkomst van Leopold II toch in het park in handen te krijgen. Naast de creatie van open ruimte in de steeds drukker wordende stad, was landschapsbehoud nog belangrijker in de aanleg van het park dan in de late negentiende eeuw. Het Josaphatpark moest ruw, onverzorgd en wild blijven, een overblijfsel van het platteland in plaats van een (re)constructie ervan. Architect Galoppin gruwde van “rechtlijnige en geometrische grasperken, die slechts groteske karikaturen zijn van de natuur”. Tegelijkertijd werd het park ook opengesteld voor allerlei activiteiten. De tijd van het behaaglijk flaneren over kaarsrechte paden, omgeven door keurig geknipte hagen, was ver weg. In de plaats daarvan kwamen voetballende kinderen en vissende volwassenen het park bevolken. De vissers zijn intussen verdwenen, maar voetballende kinderen behoren nog altijd tot het vast decor van het Josaphatpark.

Meer lezen.

Stynen, A. Proeftuinen van Burgerlijkheid. Stadsnatuur in Negentiende-Eeuws België. Leuven, 2010.

De reeks Brussel, Stad van Kunst en Geschiedenis uitgegeven door de dienst Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Maarten Langhendries is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750. Hij doet onderzoek naar reproductieve gezondheid en katholieke geneeskunde in België en Belgisch Congo in de periode 1900-1965.

Marjoleines 5 favoriete wielergedenktekens

In België verwijzen ruim 180 straatnamen, standbeelden, monumenten, gedenkplaten, muurschilderingen en andere verbeeldingen in de openbare ruimte naar wielerhelden. Hun sportieve prestaties worden vaak als moderne afgodsbeelden vereerd. Tegelijkertijd staan de wielrenners symbool voor de normen en waarden van lokale gemeenschappen die zich identificeren met hun helden. Via gedenktekens brengen ze mythes rond renners tot leven en bestendigen die in het collectieve geheugen. Marjoleine Delva maakte een selectie.

  1. Het eerste monument: Stan Ockers in Sprimont
Stan Ockers © KOERS. Museum van de Wielersport.

In april 1957 – nauwelijks een jaar na zijn vroegtijdige en bruuske overlijden – werd Antwerpenaar Stan Ockers als allereerste Belgische wielrenner vereeuwigd met een monument in de Luikse gemeente Sprimont. Tragiek maakt immers helden. Boven op de top van de Côte des Forges, precies op de plek waar Ockers in 1953 aan zijn zegetocht in de Waalse Pijl begon, staat ‘granieten Stan’ al meer dan zestig jaar te schitteren. Ockers wordt afgebeeld op zijn fiets, met aan weerszijden een gedenkplaat met zijn palmares in het Frans en het Nederlands. De oprichting van het monument betekende meteen de aanzet voor een niet te stoppen wielerdevotie in ons land.

  1. Het lelijkste gedenkteken: Eddy Merckx in Sint-Pieters-Woluwe
Eddy Merckx © KOERS. Museum van de Wielersport.

Op het Goudvinkenplein in de Brusselse gemeente Sint-Pieters-Woluwe werd op initiatief van het gemeentebestuur in 2000 een witstenen zuil ter ere van “de grote Belgische wielerkampioen” Eddy Merckx onthuld. Merckx, die geboren werd in Meensel-Kiezegem, woonde in zijn jeugdjaren lange tijd in Sint-Pieters-Woluwe, zo vermeldt de huldeplaat. Op de zuil werden enkele metalen boogconstructies aangebracht waar – weliswaar met de nodige verbeelding – een fiets in herkend kan worden. Indrukwekkend is het monument geenszins, maar gelukkig is dit slechts een van de vele Merckx-gedenktekens die ons land rijk is.

  1. Het grootste aantal herinneringen: Wielererfgoedstad Roeselare
Jempi Monseré © KOERS. Museum van de Wielersport.

Het grootste aantal wielergedenktekens valt ongetwijfeld terug te vinden in het West-Vlaamse Roeselare. De stad, die zich met wielrenners als Benoni Beheyt, Jean-Pierre Monseré, Patrick Sercu en Freddy Maertens profileert als ‘stad der Wereldkampioenen’ investeert sterk in het vereeuwigen van zijn wielerhelden. De diverse wielererfgoedplekken worden met andere woorden uitgespeeld als toeristische troef. Volkslieveling Jean-Pierre (‘Jempi’) Monseré kreeg onder meer een muurschildering in Krottegem, de Roeselaarse wijk waar hij werd geboren en opgroeide.

  1. Het ‘illegale’ straatnaambord: Philippe Gilbert in Aywaille
Philippe Gilbert © KOERS. Museum van de Wielersport.

In oktober 2013 werd in Aywaille, Gilberts geboorteplaats, de ‘Square Philippe Gilbert’ ingehuldigd door de burgemeester van de gemeente. Dat Gilbert een dergelijk eerbetoon bij leven kreeg, is op zijn minst uniek te noemen. Al sinds 1977 werden er via een decreet enkele beperkingen opgelegd om de wildgroei aan memorienamen te voorkomen. Onder andere het gebruik van namen van nog levende personen werd daarbij verboden. Dat Philippe Gilbert in 2013 een plein naar zich vernoemd kreeg, is dan ook opvallend. Omdat het zogezegd om een plein ging, kon het bordje door de beugel. Ook al vermeldt het straatnaambord ‘Square’, een plein is de ‘Square (lees: Rue) Philippe Gilbert’ allerminst.

  1. De enige vrouw: Hélène Dutrieu in Sint-Denijs-Westrem
Hélène Dutrieu © KOERS. Museum van de Wielersport.

Dat de wielerwereld er vooral een is van mannen, wordt ook in het wielererfgoedaanbod pijnlijk duidelijk. Enkel de Doornikse Hélène Dutrieu wordt herinnerd aan de hand van twee straatnaambordjes, een in Sint-Denijs-Westrem en een in Doornik. Nochtans namen vrouwen al vanaf het begin deel aan wielerwedstrijden. Dutrieu behoorde tot die eerste generatie vrouwelijke wielrijdsters. Op nauwelijks achttienjarige leeftijd vestigde zij in 1895 het werelduurrecord voor vrouwen en in 1897 en 1898 werd ze wereldkampioene op de piste in Oostende. Haar prestaties op de fiets raakten echter in de vergetelheid omwille van haar andere sportieve verdiensten. Na haar carrière als wielrenster wendde ze zich tot de auto- en vliegtuigsport en werd ze de eerste vrouwelijke Belgische pilote. Het straatnaambord in Sint-Denijs-Westrem herinnert aan dit moment.

Meer weten.

Vanaf 9 september zijn alle wielergedenktekens in België via een interactieve touchtable te ontdekken in KOERS. Museum van de Wielersport.

Delva, M., Delheye, P. en Zonneveld, W., ‘Koninginnen van de piste. De eerste wereldkampioenschappen wielrennen voor dames in Oostende, 1896-1898’, De Sportwereld. Geschiedenis en achtergronden van de sport, 85-86 (2018), 32-35.

Zwart, J., Wielermonumenten. Reisgids door de geschiedenis van de wielersport, Amsterdam, 2008.

Marjoleine Delva is als praktijkassistent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 en SLO Geschiedenis.